Skarga pauliańska – możliwość dochodzenia roszczeń w razie ogłoszenia upadłości dłużnika

W obrocie gospodarczym często mamy do czynienia z sytuacją, w której dłużnik, chcąc uchronić się przed egzekucją, wyzbywa się swojego majątku na rzecz osoby trzeciej z pokrzywdzeniem wierzyciela (tzw. czynność fraudacyjna). Tym samym doprowadza do swojej niewypłacalności lub ją powiększa. Wierzyciel – w celu zabezpieczenia swoich interesów oraz rozszerzenia egzekucji na majątek, który został przeniesiony przez dłużnika na osobę trzecią – może wtedy wystąpić ze skargą paulińską, czyli pozwem o uznanie takiej czynności pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią za bezskuteczną wobec niego. Sytuacja wierzyciela się komplikuje, kiedy dodatkowo zostaje ogłoszona upadłość dłużnika, co często ma miejsce, jeżeli jest on w trudnej sytuacji finansowej. Jak zatem w takiej sytuacji może się chronić wierzyciel?

Na początku przypomnijmy, że czynnością fraudacyjną, mającą na celu pokrzywdzenie wierzyciela, może być umowa darowizny, umowa dzierżawy, a nawet umowa o podział majątku wspólnego małżonków. Wierzyciel może natomiast skorzystać z dobrodziejstw skargi pauliańskiej i doprowadzić do uznania takiej czynności za bezskuteczną wobec niego, jeżeli łącznie zostaną spełnione następujące przesłanki:

• dłużnik dokonuje czynności prawnej z osobą trzecią,
• wierzyciel jest pokrzywdzony na skutek tej czynności,
• osoba trzecia uzyskuje korzyść majątkową, np. staje się właścicielem nieruchomości dłużnika,
• dłużnik oraz osoba trzecia wiedzieli o tym, że czynność prawna dokonywana jest z pokrzywdzeniem wierzyciela,
• wierzyciel zażądał, aby taka czynność została uznana za bezskuteczną wobec niego.

Duża liczba przesłanek, które wierzyciel musi spełnić, oraz trudności w udowodnieniu, że strony czynności fraudacyjnej (np. przeniesienie własności nieruchomości, zbycie ruchomości) działały ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, powodują, że wyrok może czasami zaskoczyć strony procesu. Ustawodawca na szczęście wprowadził pewne ułatwienia dla wierzycieli w postaci tzw. domniemań prawnych, które wzmacniają ich pozycję w procesie sądowym. Zakłada się np., że osoba, która była w bliskiej relacji osobistej lub gospodarczej z dłużnikiem i uzyskała od dłużnika korzyść majątkową, wiedziała, że czynność prawna dokonywana jest z pokrzywdzeniem wierzyciela. Wówczas to po stronie tej osoby leży konieczność udowodnienia, że takiej świadomości nie miała. Natomiast w sytuacji, gdy dłużnik odda jakiś składnik swojego majątku innej osobie trzeciej za darmo, wierzyciel może żądać uznania takiej czynności za bezskuteczną również wówczas, gdy ta osoba trzecia nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Piętrzące się trudności

Mimo powyższych ułatwień w zabezpieczeniu swoich interesów wierzyciela mogą czekać kolejne trudności natury prawnej. W praktyce po wyzbyciu się majątku, lecz przed wytoczeniem skargi pauliańskiej, dłużnik często ogłasza upadłość. Sytuacja prawna wierzyciela komplikuje się jeszcze bardziej, gdy do ogłoszenia upadłości dłużnika dochodzi po wytoczeniu powództwa o uznanie czynności za bezskuteczną wobec osoby trzeciej. Warto zatem przyjrzeć się, jak będzie wyglądała sytuacja wierzyciela w procesie sądowym w zależności od tego, w którym momencie uzyska on wyrok korzystny dla siebie i jak ogłoszenie upadłości wpływa na takie orzeczenie sądu.

▶Wierzyciel uzyskuje wyrok pauliański przeciwko dłużnikowi i zaspokaja się przed ogłoszeniem upadłości. To najkorzystniejsza z punktu widzenia wierzyciela sytuacja. Co ważne, jeśli wierzyciel, przed ogłoszeniem upadłości dłużnika zostanie spłacony, nie musi przekazywać otrzymanego świadczenia do masy upadłości (czyli majątku dłużnika w dniu ogłoszenia upadłości oraz nabytego przez niego w toku postępowania upadłościowego).

▶Wierzyciel uzyskuje wyrok pauliański przeciwko dłużnikowi przed ogłoszeniem upadłości, ale zaspokaja się po dacie jej ogłoszenia. Kolejna sytuacja ma miejsce wówczas, gdy wierzyciel do chwili ogłoszenia upadłości nie zdążył wyegzekwować swoich należności, ale uzyskał już wyrok pauliański przeciwko dłużnikowi. Wówczas realizacja wyroku pauliańskiego leży z mocy prawa po stronie syndyka zarządzającego masą upadłości i to on powinien odzyskać dla masy upadłości przedmiot zbyty przez dłużnika (lub jego ekwiwalent). W przypadku ogłoszenia upadłości dłużnika po uzyskaniu prawomocnego wyroku pauliańskiego przedmiot zaskarżonej czynności przekazuje się do masy upadłości. Za zgodą sędziego komisarza nadzorującego postępowanie upadłościowe druga strona czynności może zwolnić się z obowiązku przekazania do masy upadłości tego, co wskutek tej czynności z majątku upadłego ubyło, przez zapłatę różnicy między wartością świadczoną a wartością rynkową z dnia zawarcia umowy.

W takiej sytuacji wierzyciel będzie mógł zatem zaspokoić się z przedmiotu czynności fraudacyjnej (np. nieruchomości) tylko na zasadach określonych przez przepisy prawa upadłościowego i już tylko wspólnie z innymi wierzycielami dłużnika. Nie będzie miał w tej sytuacji pierwszeństwa przed innymi wierzycielami dłużnika. Ochrona zbiorowego interesu wierzycieli zaczyna działać już z momentem ogłoszenia upadłości dłużnika.

▶Wierzyciel wytacza powództwo o uznanie czynności za bezskuteczną przeciwko dłużnikowi przed ogłoszeniem upadłości, ale nie uzyskuje wyroku pauliańskiego przed ogłoszeniem upadłości. Jeśli po wytoczeniu powództwa przez wierzyciela dłużnik ogłosił swoją upadłość, to syndyk może wstąpić w miejsce wierzyciela do toczącego się już procesu. Nie wymaga to zgody stron procesu. Jeśli syndyk wygra przejęty od wierzyciela proces i odzyska odpowiednią część majątku, to po jego spieniężeniu zwraca wierzycielowi poniesione przez niego koszty procesu. Prawo do ich zwrotu nie wymaga zgłoszenia wierzytelności oraz podlega zaspokojeniu z odzyskanej części majątku z pierwszeństwem przed pozostałymi kosztami postępowania upadłościowego, tj. zanim jeszcze przedmiot skargi pauliańskiej wejdzie w skład masy upadłości. Natomiast do masy upadłości zostanie przekazane świadczenie otrzymane w wyniku uznania czynności za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela. Syndyk może wstąpić do sprawy na każdym etapie postępowania, a więc także w drugiej instancji. Po wstąpieniu syndyka do procesu sąd powinien zwolnić wierzyciela od udziału w sprawie, ponieważ w takiej sytuacji nie może być on powodem. Ponadto w orzecznictwie i doktrynie przyjmuje się, że odmowa przystąpienia syndyka do postępowania wszczętego przez wierzyciela nie powoduje jego umorzenia. W takiej sytuacji świadczenie uzyskane w wyniku uznania czynności za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela również zostanie przekazane do masy upadłości.

W razie umorzenia bądź uchylenia postępowania upadłościowego przed zakończeniem sprawy sąd zawiadamia o toczącym się procesie wierzyciela, który może w ciągu dwóch tygodni przystąpić do sprawy w charakterze powoda. Syndyk traci wówczas podstawy do występowania w interesie masy upadłości.

▶Wierzyciel nie wytoczył powództwa przeciw dłużnikowi przed ogłoszeniem upadłości. Jeśli dłużnik ogłosił już upadłość, to powództwo o uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną może wytoczyć tylko syndyk masy upadłości. Regułą postępowania upadłościowego jest, że interes każdego wierzyciela z chwilą ogłoszenia upadłości staje się interesem wspólnym ogółu wierzycieli. Wszyscy wierzyciele mają być w postępowaniu upadłościowym równo traktowani, dlatego wierzyciel nie może zainicjować postępowania, które zmierzałoby do ochrony jego interesu z pokrzywdzeniem pozostałych wierzycieli. Wierzycielom w takim przypadku przysługuje sprzeciw co do uznania wierzytelności na liście wierzytelności, jeżeli czynność fraudacyjna doprowadziła do powstania wierzytelności uznanej przez syndyka na liście.

Wytaczając powództwo, syndyk powinien mieć jednak na uwadze kilka kwestii, a mianowicie:

• nie musi ponosić opłaty sądowej od skargi pauliańskiej, co wynika wprost z art. 132 ust. 2 prawa upadłościowego;
• może żądać uznania czynności prawnej upadłego za bezskuteczną w terminie dwóch lat od dnia otwarcia postępowania upadłościowego, chyba że na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, uprawnienie to wygasło wcześniej;
• nie musi określać wierzytelności, której ochronie ma służyć wyrok pauliański; nie ma takiej potrzeby, gdyż syndyk, wytaczając powództwo, działa w interesie wszystkich wierzycieli; świadczenie otrzymane w wyniku uwzględnienia skargi pauliańskiej wraz z kosztami procesu w całości trafia do masy upadłości.

Czynności bezskuteczne w stosunku do masy upadłości

Praktyka wskazuje, że w okresie poprzedzającym ogłoszenie upadłości dłużnicy często wyzbywają się swojego majątku, aby usunąć jego elementy z ewentualnego postępowania upadłościowego albo w celu dostarczenia wybranym wierzycielom czy osobom trzecim specjalnych korzyści kosztem ogółu wierzycieli. Przepisy prawa upadłościowego wprowadzają instrumenty dające możliwość odwrócenia negatywnych konsekwencji tych działań dla ogółu wierzycieli i oprócz możliwości wystąpienia syndyka ze skargą pauliańską, określają zdarzenia, w razie zaistnienia których czynności prawne są z mocy prawa bezskuteczne bez potrzeby ich zaskarżania, a także czynności prawne, które mogą być uznane przez sędziego komisarza za bezskuteczne.

Warto również pamiętać, że bezskuteczne z mocy prawa w stosunku do masy upadłości są czynności prawne dokonane przez upadłego w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, którymi rozporządził on swoim majątkiem, jeżeli dokonane zostały nieodpłatnie albo są rażąco niekorzystne dla upadłego.©℗