Polemika - Artykuł panów W. Kamieńskiego i K. Lehmana pt. „Wartość wykupu nie może być świadczeniem głównym” (DGP 95/2015) zawiera tezy o prawnym charakterze wartości wykupu w umowie na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym (UFK).
Autorzy podważają aktualne kierunki orzecznictwa, opierając się na przekonaniu, iż cechą wartości wykupu jest „nieokreśloność”, stąd nie może być ona objęta konsensusem stron. Ich zdaniem przyjęcie przeciwnego stanowiska wiąże się z uznaniem tego rodzaju umów za umowę nienazwaną.
Z takim wnioskiem nie można się zgodzić – umowy z UFK zostały uregulowane przez ustawodawcę w ustawie o działalności ubezpieczeniowej (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 950), zaś za umowy nienazwane mogą być uznane tylko te, które uregulowane nie są. Na problem nie można też patrzeć wyłącznie z perspektywy opłat likwidacyjnych i – choć jest to temat nośny – nie może on decydować o ocenie charakteru prawnego.
Cel i funkcja umowy
Podstawową cechą tych umów jest możliwość przerzucenia ryzyka inwestycyjnego na ubezpieczającego, czego konsekwencją jest brak gwarancji osiągnięcia z góry określonej wartości świadczenia oraz uprawnienie ubezpieczającego do wyznaczania strategii inwestycyjnej w przypadku umów prowadzonych na jego rachunek i ryzyko (np. uprawnienie do określenia alokacji składki w poszczególnych funduszach o zróżnicowanych ryzykach). Zaletą jest zwykle długi horyzont inwestycyjny – nieograniczony lub wieloletni, co umożliwia klientom wybranie terminu spełnienia świadczenia ubezpieczeniowego. Charakterystyczne jest także określenie zdarzeń skutkujących wypłatą świadczenia: w razie śmierci lub dożycia określonego wieku oraz na podstawie wniosku uprawnionego (wykup częściowy lub całkowity).
Wysokość świadczeń jest uzależniona od wyników inwestycyjnych osiąganych przez UFK. Dotyczy to jednak również wypłat z tytułu zgonu lub dożycia umówionego wieku, a nie tylko wartości wykupu. Zatem nigdy w chwili zawarcia umowy nie dochodzi do ustalenia sztywnej wysokości żadnego z trzech głównych świadczeń.
Do określenia świadczenia głównego należy się posiłkować celem i funkcją umowy. Ubezpieczenie z UFK stanowi produkt ubezpieczeniowy o charakterze inwestycyjno-oszczędnościowym, czyli realizuje potrzebę akumulacji środków na okres, kiedy zdolności zarobkowe ubezpieczonego będą zmniejszone (np. ze względu na podeszły wiek). Stąd głównym świadczeniem będzie udzielanie ochrony i wypłata świadczenia na wypadek śmierci, dożycia określonego wieku oraz wypłata wartości wykupu na wniosek klienta na warunkach opisanych w umowie.
Nie ma podstaw do twierdzenia, że wartość wykupu stanowi „zwrotne przeniesienie środków pieniężnych”, ponieważ dla większości konsumentów podstawowym celem zawarcia umowy z UFK jest możliwość zażądania wypłaty świadczenia ubezpieczeniowego, a nie zabezpieczenie bliskich, jak w przypadku ochronnych ubezpieczeń na życie. W praktyce zdecydowana większość wypłat z umów z UFK jest realizowana w formie wykupu, a nie ze względu na śmierć ubezpieczonego.
Potrzeby konsumentów
„Nieokreśloność wartości wykupu” staje się zresztą coraz częściej cechą i innych nowoczesnych produktów na życie, gdzie ostateczna wysokość wypłacanego świadczenia jest obliczana przy wzięciu pod uwagę części gwarantowanej i wypracowanego zysku. Dopuszczalne jest także wcześniejsze rozwiązanie umowy i uzyskanie świadczenia wskutek wyrażenia woli przez klienta. Te produkty stanowią odpowiedź na potrzeby konsumentów: trzeba pamiętać, że w tradycyjnych ubezpieczeniach na życie zaprzestanie opłacania składki w okresie ubezpieczenia nie dawało ubezpieczonemu żadnego uprawnienia do jakiegokolwiek świadczenia.
Najnowsze orzecznictwo jest podzielone, jednak często uznaje wartość wykupu jako świadczenie główne. Przykładem wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie (VCa751/14 i VCa996/14): „Świadczenie wykupu jest niewątpliwie po stronie ubezpieczyciela świadczeniem głównym, skoro jest najważniejszym dla ubezpieczającego celem umowy (...).” Podobnie Sąd Okręgowy w Warszawie (VCa1213/14): „Zdaniem SO przewidziane umową ubezpieczenia świadczenie wykupu jest bowiem jednym z trzech głównych świadczeń zawartej umowy. Każde z nich wypłacone jest w innych okolicznościach faktycznych i na rzecz różnych podmiotów. Są to świadczenie z tytułu śmierci ubezpieczonego – wypłacenie uposażonemu; świadczenie z tytułu dożycia – wypłacenie ubezpieczonemu, i świadczenie wykupu – wypłacenie ubezpieczonemu na jego wniosek, przy czym całkowita wypłata świadczenia wykupu skutkuje rozwiązaniem umowy. Świadczenia te stanowią ekwiwalent składki wpłacanej przez ubezpieczającego, przy czym wypłacone jest stosownie do okoliczności”.
Istotne, że również w przypadku świadczeń głównych jest stosowana kontrola sądowa dopuszczalności postanowień umownych, zatem nie ma obawy, że konsument pozbawiony jest ochrony prawnej.
Czego dotyczy spór
Wojciech Kamieński i Krzysztof Lehman, eksperci z UOKiK, przekonywali na łamach DGP:
● zapisy dotyczące świadczenia głównego nie podlegają kontroli pod kątem abuzywności,
● ponieważ stanowi to wyjątek od zasady kontroli postanowień niedozwolonych – przyporządkowanie postanowienia jako świadczenia głównego podlega wykładni zawężającej,
● wątpliwości co do charakteru zapisu powinny być interpretowane na korzyść konsumenta, a więc należałoby uznać, że postanowienie nie stanowi świadczenia głównego.
● przyjęcie, że celem umowy ubezpieczenia z u.f.k. miałoby być to, aby konsument mógł ją rozwiązać przed terminem i skorzystać ze świadczenia wykupu, byłoby nieracjonalne.