Braki w dokumentach nie odbiorą rekompensaty

Dodatek do kapitału początkowego

Zgodnie z art. 23 ust. 2 u.e.p., rekompensata jest przyznawana w formie dodatku do kapitału początkowego, o którym mowa w art. 173 i art. 174 u.e.r). Nie jest zatem samoistnym świadczeniem pieniężnym. W przypadku spełniania przez ubezpieczonego przesłanek do jej nabycia, jest doliczana do kapitału początkowego i łącznie z nim podlega waloryzacjom, a w efekcie powiększa podstawę obliczenia jego emerytury (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 17 kwietnia 2024 r., sygn. akt I UZ 10/23).

Praca w warunkach szczególnych

W praktyce spory pomiędzy byłymi pracownikami a ZUS-em związane z prawem do rekompensaty dotyczą zwykle podstawowego warunku jej uzyskania, jakim jest wykazanie, że ubezpieczony pracował w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze przez co najmniej 15 lat. Pojęcie to zostało wyjaśnione w art. 32 ust. 4 u.e.p., zgodnie z którym pracami w szczególnych warunkach nie są wszelkie prace wykonywane w narażeniu na kontakt z niekorzystnymi dla zdrowia pracownika czynnikami, lecz jedynie te, które zostały rodzajowo wymienione w rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (dalej: r.s.w.e.). Chodzi zatem o prace konkretnie wskazane w wykazach A i B załącznika do tego rozporządzenia.

Katalog w załącznikach

Wspomniane wykazy zawierają pogrupowane według poszczególnych gałęzi przemysłu rodzaje prac uznanych za wykonywane w warunkach szczególnych. Zostały one zatem stypizowane i skonkretyzowane w treści załączników do r.s.w.e. W przypadku sporu konieczne jest porównanie faktycznego charakteru zadań ubezpieczonego z pracami wymienionymi w tych wykazach.

W praktyce kontrowersje powstają przede wszystkim z tego powodu, że wielu ubezpieczonych nie posiada dokumentów potwierdzających wykonywanie przez nich pracy w warunkach szczególnych. Często nie posiadają stosownych świadectw wykonywania pracy w warunkach szczególnych, a ich byli pracodawcy już nie istnieją i tym samym nie mogą potwierdzić charakteru wykonywanej przez nich pracy.

Zdarza się również, że przedkładane przez nich dokumenty są nieprecyzyjne, błędnie sporządzone lub zawierają informacje sprzeczne z przepisami. Niestety, takie zaniedbania pracodawców często się zdarzały. W konsekwencji ZUS, podchodząc rygorystycznie do złożonych dokumentów, odmawia zaliczenia wskazanych okresów zatrudnienia do okresów pracy w warunkach szczególnych. Takie postępowanie ma podstawę w obowiązujących przepisach.

Można się odwołać

Należy jednak podkreślić, że w takiej sytuacji ubezpieczeni nie są pozbawieni możliwości obrony swoich praw. Przysługuje im bowiem prawo wniesienia odwołania od niekorzystnej decyzji ZUS do sądu i w toku postępowania sądowego mogą udowadniać charakter wykonywanej pracy. Dowodzenie to może następować przy wykorzystaniu wszelkich środków dowodowych, np. zeznań świadków oraz innych dokumentów potwierdzających rzeczywisty charakter ich zatrudnienia.

Na tę kwestię zwracał uwagę Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z 30 marca 2016 r. (sygn. akt III AUa 897/15) oraz Sąd Najwyższy w postanowieniu z 9 lipca 2013 r. (sygn. akt III UK 11/13) podkreślając, że ubezpieczony może w postępowaniu sądowym wszelkimi dowodami wykazywać okoliczności, od których zależą jego uprawnienia z ubezpieczeń społecznych, także i wówczas, gdy z dokumentu wynika co innego (art. 473 k.p.c.).

Tym samym dopuszczalne jest prowadzenie dowodu z zeznań świadków (np. współpracowników) na okoliczność charakteru wykonywanej pracy zarówno wtedy, gdy ubezpieczony w ogóle nie posiada stosownych dokumentów, jak i wtedy, gdy je przedłożył, lecz ich treść zakwestionował ZUS.

Uwaga! Ocena wiarygodności zgromadzonych dowodów należy do sądu. Nie jest związany ich treścią i może odmówić wiary np. zeznaniom świadków.

Wykonywanie pracy w szczególnych warunkach stale i na cały etat

Przy ustaleniu prawa do rekompensaty istotne znaczenie ma ustalenie, czy wykonywanie pracy w szczególnych warunkach odbywało się stale (tj. codziennie) oraz w pełnym wymiarze czasu pracy. Prawo do rekompensaty przysługuje bowiem tylko za te okresy zatrudnienia, w których praca w warunkach szczególnych była faktycznie wykonywana stale i to na pełen etat. Stanowisko to potwierdził Sąd Najwyższy m.in. w postanowieniu z 8 października 2024 r. (sygn. akt II USK 133/24), wskazując, że wynika to wprost z par. 2 ust. 1 r.s.w.e.w, zgodnie z którym okresami pracy uzasadniającymi prawo do świadczeń na zasadach określonych w r.s.w.e. są okresy, w których praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku.

Należy przyjąć, że pracownik, który u jednego pracodawcy w tym samym okresie wykonywał różne rodzaje prac w szczególnych warunkach (wymienione w załączniku do r.s.w.e.), stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, nie powinien być pozbawiony uprawnienia do zaliczenia tego okresu do zatrudnienia w szczególnych warunkach. Tak też stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z 4 grudnia 2024 r. (sygn. akt I USK 474/23).

Nazwa stanowiska nie ma znaczenia

Odmiennie należy jednak ocenić sytuację, gdy na pełny wymiar czasu pracy ubezpieczonego składały się również czynności, których nie można zakwalifikować jako wykonywanych w warunkach szczególnych – a więc niewymienione w załączniku do r.s.w.e. W takim przypadku dany okres nie może być zaliczony do okresu pracy w warunkach szczególnych. Przykładowo, jeśli pracownik wykonywał w czasie zatrudnienia pracę spawacza (zaliczoną do prac w warunkach szczególnych) oraz pracę ślusarza (nieujętą w wykazie), okres ten nie będzie mógł być uwzględniony jako okres pracy w warunkach szczególnych w rozumieniu przepisów warunkujących prawo do rekompensaty.

Uwaga! Przy ocenie, czy pracownik pracował w szczególnych warunkach nie ma istotnego znaczenia nazwa zajmowanego przez niego stanowiska, tylko rodzaj powierzonej mu pracy. W analizie charakteru pracy ubezpieczonego z punktu widzenia uprawnień emerytalnych decydujące znaczenie ma zatem możliwość jej zakwalifikowania pod którąś z pozycji wymienionych w wykazach A lub B stanowiących załączniki do r.s.w.e. (por. postanowienie SN z 27 sierpnia 2024 r., sygn. akt III USK 70/24).

Tylko dla pracowników

Dla ustalenia, czy praca była wykonywana w warunkach szczególnych, ważne jest, czy podstawą zatrudnienia był stosunek pracy. Wykonywanie pracy w warunkach szczególnych nie stanowi bowiem przesłanki do rekompensaty, jeżeli praca była świadczona na podstawie umów cywilnoprawnych – takich jak np. umowa: o dzieło, zlecenia, agencyjna lub o pracę nakładczą.

Analogicznie nie zostanie uwzględniona praca wykonywana w charakterze członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej, co potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 25 stycznia 2005 r. (sygn. akt I UK 142/04). Do okresu pracy w warunkach szczególnych nie zalicza się również okresu prowadzenia własnej działalności gospodarczej, choćby w jej ramach były wykonywane też prace zaliczane do pracy w warunkach szczególnych. Przykładowo, nie będzie uznawany za pracę w warunkach szczególnych okres prowadzenia własnej firmy transportowej, która wykonywała przewozy towarów, mimo że praca kierowców samochodów ciężarowych jest wymieniana jako praca w warunkach szczególnych.

Uwaga! Do okresów pracy w warunkach szczególnych zalicza się tylko te okresy zatrudnienia, w których praca była faktycznie wykonywana. Nie chodzi zatem o samo formalne pozostawanie w stosunku pracy. W konsekwencji okresy niewykonywania pracy – takie jak czas korzystania z urlopu bezpłatnego – nie mogą być zaliczane do okresu pracy w warunkach szczególnych. Stanowisko to potwierdzał SN w wyroku z 24 sierpnia 2023 r. (sygn. akt III USKP 2/23).

Okres służby wojskowej

W praktyce sporne bywa określenie, czy przy ustalaniu 15-letniego okresu pracy w warunkach szczególnych, stanowiącego warunek uzyskania rekompensaty, można uwzględnić czas odbywania służby wojskowej przez ubezpieczonego. Jest to bowiem kwestionowane przez ZUS. Orzecznictwo sądowe konsekwentnie jednak przyjmuje odmienną wykładnię, uznając możliwość zaliczenia tego okresu do pracy w warunkach szczególnych. Wskazywał na to m.in. Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 31 marca 2016 r. (sygn. akt III AUa 1899/15). Sąd ten stwierdził, że art. 21 ust. 1 u.e.p. wprost odwołuje się do pojęcia okresu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Jednocześnie wskazał, że czas zasadniczej służby wojskowej odbytej w okresie obowiązywania art. 108 ust. 1 ustawy o powszechnym obowiązku obrony Polskiej Rzeczypospolitej Polskiej zalicza się – przy spełnieniu określonych warunków – do okresu pracy w szczególnych warunkach. W konsekwencji okres ten należy uwzględniać przy ustalaniu prawa do rekompensaty.

Podobnie wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z 22 czerwca 2022 r. (sygn. akt III AUa 49/21). Sąd ten uznał, że okres służby wojskowej żołnierza, który przed powołaniem był zatrudniony w warunkach szczególnych, a który po zakończeniu tej służby ponownie podjął zatrudnienie w tych samych warunkach, stanowi nie tylko okres służby w rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 4 u.e.r., lecz także okres pracy w szczególnych warunkach w rozumieniu par. 3 i 4 r.s.w.e.

Gdy przysługuje wcześniejsza emerytura

Wątpliwości w praktyce budzi też treść art. 21 ust. 2 u.e.p., zgodnie z którym rekompensata nie przysługuje osobie, która nabyła prawa do emerytury na podstawie przepisów u.e.r. Przepis ten ma charakter ogólny, jednak orzecznictwo doprecyzowuje, że negatywną przesłankę przyznania prawa do rekompensaty stanowi wyłącznie nabycie prawa do wcześniejszej emerytury, natomiast uzyskanie prawa do emerytury na zasadach ogólnych nie wpływa na możliwość otrzymania rekompensaty. Takie stanowisko zajął Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 30 czerwca 2022 r. (sygn. akt III AUa 1401/21). Sąd ten stwierdził, że niezręczne brzmienie art. 21 ust. 2 wymaga doprecyzowania poprzez przyjęcie, że jego istota sprowadza się nie do nabycia jakiejkolwiek emerytury na podstawie wspomnianej ustawy, lecz nabycia emerytury wcześniejszej, a zatem w obniżonym wieku emerytalnym.

Fakt nabycia przez ubezpieczonego prawa do emerytury z FUS w podstawowym wieku emerytalnym nie pozbawia go prawa do rekompensaty.

Uzasadnienie takiego stanowiska wynika z konstrukcji prawnej świadczenia – zgodnie z art. 23 u.e.p. rekompensata przyznawana jest w formie dodatku do kapitału początkowego, o którym mowa w art. 173 u.e.r. Kapitał ten ustala się dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r., za których były opłacane składki na ubezpieczenia społeczne przed 1 stycznia 1999 r. W konsekwencji, warunek określony w art. 21 ust. 2 u.e.p. należy rozumieć w taki sposób, że rekompensata jest adresowana wyłącznie do ubezpieczonych objętych systemem emerytalnym zdefiniowanej składki, którzy przed osiągnięciem podstawowego wieku emerytalnego nie nabyli prawa do emerytury z FUS obliczonej według formuły zdefiniowanego świadczenia. Podobne stanowisko zajął Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z 14 grudnia 2015 r. (sygn. akt III AUa 1070/15) wskazując, że jedynie nabycie emerytury w obniżonym wieku uniemożliwia późniejsze uzyskanie prawa do rekompensaty. ©℗