Pracodawca, oddając podwładnemu przedmioty, za które ten będzie odpowiadał materialnie, musi zapewnić warunki, które pozwolą na prawidłowe rozliczenie się z tych rzeczy. Na nic się zda zgoda pracownika na ominięcie tych wymogów w zamian za wyższe wynagrodzenie
W obecnej skomplikowanej rzeczywistości gospodarczej istotna dla pracodawców jest możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności pracowników w przypadku niewłaściwego wykonywania przez nich obowiązków. Pracodawca może zrealizować swoje cele biznesowe jedynie wtedy, gdy zatrudnieni przez niego pracownicy w sposób właściwy realizują swoje obowiązki.
Zgodnie ze stanowiskiem doktryny odpowiedzialność pracownicza to „negatywne skutki o charakterze prawnym, które mogą być stosowane wobec pracowników za ich naganne zachowanie” (tak np. W. Sanetra „Odpowiedzialność według prawa pracy. Pojęcie, zakres, dyferencjacja”, Wrocław 1991). Odpowiedzialność ta może mieć charakter niekompensacyjny lub kompensacyjny. W pierwszym przypadku będzie to odpowiedzialność porządkowa lub dyscyplinarna (w odniesieniu do niektórych grup zawodowych, np. pracowników służby cywilnej, prokuratorów, nauczycieli, nauczycieli akademickich – odpowiedzialność ta wynika wprost z pragmatyk zawodowych). Przepisy kodeksu pracy przewidują dwa rodzaje kar porządkowych: kary niemajątkowe (kara upomnienia i kara nagany) oraz majątkowe, czyli kary pieniężne.
Odpowiedzialność materialna pracownika to obowiązek naprawienia szkody pracodawcy. Wyróżniamy odpowiedzialność za zasadach ogólnych (ograniczoną oraz pełną) oraz odpowiedzialność za powierzone mienie (indywidualną lub wspólną). Poniżej omawiamy najczęstsze wątpliwości pracodawców związane z zasadami odpowiedzialności materialnej pracowników.
1 Odmowa pracy po godzinach a szkoda powstała po stronie pracodawcy
PRZYKŁAD
Pracownik zatrudniony na stanowisku serwisanta sprzętu informatycznego otrzymał od pracodawcy polecenie pracy w godzinach nadliczbowych w celu naprawy, kluczowego dla działalności spółki, systemu informatycznego. Polecenie było wydane zgodnie z przepisami. Pracownik odmówił, uzasadniając to zmęczeniem i udał się do domu, choć był jedyną osobą, która mogła usunąć awarię. W rezultacie pracodawca poniósł szkodę. Czy pracownik odpowiada materialnie za skutki szkód powstałych w wyniku niezastosowania się do poleceń przełożonego?
Wyjaśnienie
W opisanej sytuacji można mówić o odpowiedzialności materialnej pracownika, czyli obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej pracodawcy wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych.
Zgodnie z art. 114 kodeksu pracy (dalej: k.p.) pracownik ponosi odpowiedzialność materialną, jeśli wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swojej winy wyrządził pracodawcy szkodę. Przesłankami niezbędnymi do zaistnienia tej odpowiedzialności są:
● bezprawność działania lub zaniechania pracownika - polegająca na niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu obowiązków pracowniczych, dotyczy to zarówno obowiązków bezpośrednio określonych w treści umowy o pracę, jak i wynikających z zasad generalnych prawa pracy,
wina pracownika - zarówno umyślna (pracownik chce dokonać czynu zabronionego lub przewidując możliwość jego popełnienia godzi się na to), jak i nieumyślna (obejmuje ona lekkomyślność i niedbalstwo),
● szkoda w mieniu pracodawcy - pracownik odpowiada tylko w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę i tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania,
● normalny związek przyczynowy - pomiędzy działaniem lub zaniechaniem pracownika a szkodą.
W omawianym przykładzie pracownik naruszył obowiązek wynikający z art. 100 par. 1 k.p., zgodnie z którym pracownik jest obowiązany stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. To, że w jego ocenie był zmęczony, nie stanowi uzasadnionej podstawy do odmowy wykonania polecenia pracodawcy. Tak też stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 16 grudnia 1987 r. (sygn. akt I PRN 68/87, OSNC 1989/10/164), zgodnie z którym praca w godzinach nadliczbowych jest wykonywana w warunkach określonego już zmęczenia pracownika. Nie uzasadnia to jednak odmowy wykonania polecenia pozostania poza godzinami pracy w celu usunięcia awarii.
Spełnione zostały także pozostałe przesłanki odpowiedzialności - sytuacja jest zawiniona przez pracownika, zaistniała szkoda w majątku pracodawcy i istnieje związek przyczynowy pomiędzy rozmiarem tej szkody a działaniem pracownika (gdyby przystąpił do jej naprawienia w terminie wskazanym przez pracodawcę rozmiar szkody byłby znacznie mniejszy).
Innymi przykładami obowiązków pracowniczych, których naruszenie może skutkować odpowiedzialnością materialną, są:
● sumiennego i starannego wykonywania pracy (art. 100 par. 1 k.p.);
● obowiązki o charakterze porządkowym: przestrzeganie ustalonego czasu pracy, regulaminu pracy i ustalonego w zakładzie pracy porządku; przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów przeciwpożarowych (art. 100 par. 2 pkt 1–3 k.p.), np. spóźnianie się, wykonywanie w czasie pracy czynności niezwiązanych z obowiązkami pracowniczymi;
● obowiązek dbałości o dobro zakładu pracy, ochrony jego mienia oraz zachowania w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę;
● przestrzeganie tajemnicy określonej w odrębnych przepisach; dla przykładu wskazać tu można:
– tajemnicę bankową - która obejmuje wszystkie informacje dotyczące czynności bankowej, uzyskane w czasie negocjacji, w trakcie zawierania i realizacji umowy, na podstawie której bank tę czynność wykonuje,
– tajemnicę zawodową związaną z obrotem instrumentami finansowymi – która obejmuje informacje dotyczące chronionych prawem interesów podmiotów dokonujących czynności związanych z obrotem instrumentami finansowymi, w szczególności informacje zawierające: dane osobowe strony umowy lub innej czynności prawnej; treść umowy lub przedmiot czynności prawnej; dane o sytuacji majątkowej strony umowy,
– informacje niejawne,
– tajemnicę lekarską - obejmującą informacje dotyczące pacjenta,
– tajemnicę przedsiębiorstwa - czyli nieujawnione do wiadomości publicznej informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne informacje posiadające wartość gospodarczą, co do których przedsiębiorca podjął niezbędne działania w celu zachowania ich poufności.
● obowiązek przestrzegania w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego, który dotyczy odpowiednich etyczych relacji między współpracownikami, w tym również między pracownikami a przełożonymi. Oczywistymi przykładami naruszenia tego nakazu jest np. mobbing czy używanie przemocy fizycznej wobec współpracowników.
Podstawa prawna
Art. 114-115, art. 101 par. 1 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1502).
Art. 104 ustawy z 29 sierpnia 1987 r. – Prawo bankowe (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 1376 ze zm.).
Art. 148 ustawy z 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 94 ze zm.).
Ustawa z 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. nr 182, poz. 1228).
Art. 11 ustawy z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (t.j. Dz.U. z 2003 r. nr 153, poz. 1503 ze zm.).
Art. 40 ust. 1 ustawy z 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz.U. z 2011 r. nr 277, poz. 1634 ze zm.).
2 Ustalenie normalnego związku przyczynowego
PRZYKŁAD
Pani X była zatrudniona na stanowisku głównej księgowej w spółce AAA z wynagrodzeniem w wysokości 5000 zł. W czasie jej urlopu wypoczynkowego zastępujący ją pracownicy zauważyli braki w dokumentacji księgowej oraz nieprawidłowości w prowadzeniu ksiąg. Z uwagi na skalę tych uwag spółka AAA zleciła zewnętrznej firmie księgowej przeprowadzenie kontroli księgowej dla ustalenia, czy pani X prawidłowo wykonywała czynności księgowe. Firma miała nie tylko skontrolować pracę pozwanej, ale również, w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości, dokonać ich usunięcia. Za wykonanie tych czynności ustalono wynagrodzenie w wysokości 25 000 zł (15 000 zł za weryfikację i 10 000 zł za usunięcie ewentualnych błędów). Firma księgowa dokonała weryfikacji, potwierdziła istnienie błędów oraz podjęła czynności w celu ich wyeliminowania. Pracodawca zażądał od pracownicy zapłaty tytułem odszkodowania kwoty równej wynagrodzeniu zapłaconemu firmie księgowej. Na czym polega normalny związek przyczynowo-skutkowy i do jakiej kwoty pracownik odpowiada za szkodę poniesioną przez pracodawcę?
Wyjaśnienie
Bezspornie do obowiązków pracownika należało prowadzenie rachunkowości. W wyniku przeprowadzonej kontroli stwierdzono, że obowiązki te były wykonywane nienależycie, spełniona zostały więc przesłanka odpowiedzialności pracownika: bezprawność działania polegająca na nienależytym wykonywaniu obowiązków. Szkoda pracodawcy to rzeczywista strata w wysokości zapłaconego wynagrodzenia firmie księgowej (art. 115 k.p.).
Do oceny pozostaje kwestia, czy zaistniał normalny związek przyczynowy pomiędzy działaniem pracownika a szkodą pracodawcy. Jak wskazał Sąd Najwyższy, w analogicznym stanie faktycznym (wyrok z 14 maja 2013 r., sygn. akt I PK 5/13, LEX nr 1448690) taki związek istnieje, gdyby bowiem pracownica należycie wykonywała swoje obowiązki, nie zaistniałaby potrzeba dokonywania weryfikacji i usuwania stwierdzonych błędów. Zaistnienie tej szkody było zawinione przez pracownicę. Jak jednak wykazało postępowanie wyjaśniające, była to wina nieumyślna, czyli pracownica nie działała ani z zamiarem bezpośrednim, ani z zamiarem ewentualnym wyrządzenia szkody. W przedmiotowym przypadku zaistniało jedynie niedbalstwo, co oznacza, że pracownica nie przewidywała, że popełnia czyn zabroniony, a powinna i mogła to przewidzieć.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 9 marca 2010 r. (sygn. akt I PK 195/09, OSNP 2011/17-18/227), pojęcie winy w prawie pracy jest zbliżone do rozumienia tego pojęcia w prawie karnym. Wina nieumyślna pracownika występuje wtedy, gdy ma on możliwość przewidywania, że jego bezprawne zachowanie wyrządzi szkodę, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że szkoda nie nastąpi (niedbalstwo), bądź wówczas, gdy pracownik nie przewiduje możliwości powstania szkody, choć w okolicznościach sprawy mógł i powinien przewidzieć jej powstanie (lekkomyślność).
Wina umyślna natomiast istnieje wówczas, gdy sprawca chce wyrządzić szkodę w mieniu pracodawcy i celowo do tego zmierza (zamiar bezpośredni) lub gdy mając świadomość szkodliwych skutków swego działania i przewidując ich nastąpienie, godzi się na nie, choć nie zmierza bezpośrednio do wyrządzenia szkody (zamiar ewentualny). Umyślne wyrządzenie szkody ma zatem miejsce wtedy, gdy pracownik objął następstwa swego działania zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym. W związku z tym umyślne niedopełnienie obowiązku nie musi być uznane za równoznaczne z umyślnym wyrządzeniem szkody, zwłaszcza jeżeli z okoliczności sprawy wynika, że wyrządzenie szkody nie było objęte zamiarem sprawcy.
W związku z powyższym odpowiedzialność do pokrycia szkody zostaje ograniczona do trzykrotnego wynagrodzenia pracownicy, przysługującego jej w dniu wyrządzenia szkody (art. 119 k.p.). W naszym przypadku do kwoty 15 000 zł. Gdyby pracodawca zdołał wykazać, że pracownica działała umyślnie, czyli z zamiarem popełnienia tego czynu lub przewidując taką możliwość (zamiar bezpośredni lub ewentualny), zastosowanie znalazłby art. 122 k.p., zgodnie z którym jeżeli pracownik umyślnie wyrządził szkodę, jest obowiązany do jej naprawienia w pełnej wysokości.
Pamiętać także należy, że przepisy dopuszczają możliwość obniżenia wysokości odszkodowania, po uwzględnieniu wszystkich okoliczności sprawy, a w szczególności stopnia winy pracownika i jego stosunku do obowiązków pracowniczych.
Podstawa prawna
Art. 114-115, art. 119 i 121-122 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U z 2014 r. poz. 1502).
3 Uszczerbek wyrządzony osobie trzeciej
PRZYKŁAD
Pracownik warsztatu samochodowego po dokonanej naprawie, aby sprawdzić, czy została przeprowadzona prawidłowo, wyjechał na jazdę testową. Niestety na skutek niezachowania ostrożności spowodował wypadek, w wyniku którego uszkodził zarówno samochód klienta, jak i parkan otaczający pobliski budynek. Czy i na jakich zasadach poniesie odpowiedzialność za powstałą szkodę?
Wyjaśnienie
Na początku dodajmy, że nie będziemy rozstrzygać kwestii związanych z odpowiedzialnością z tytułu ubezpieczenia komunikacyjnego, a jedynie z odpowiedzialnością na podstawie przepisów prawa pracy. Bezspornie do zdarzenia doszło przy wykonywaniu przez pracownika obowiązków służbowych, a poszkodowanymi są osoby trzecie – klient pracodawcy oraz właściciel sąsiedniego budynku. W takim przypadku zgodnie z art. 120 k.p. zobowiązany do naprawienia szkody osobom trzecim jest wyłącznie pracodawca. Przepis ten określa wyłączną legitymację bierną pracodawcy, nie stanowi jednak samodzielnej podstawy odpowiedzialności, która będzie określana na podstawie przepisów kodeksu cywilnego o czynach niedozwolonych.
W orzecznictwie i doktrynie pojawiają się wątpliwości co do wyłączności odpowiedzialności pracownika. Niektóre z interpretacji wskazują, że odpowiedzialność pracownika nie jest wyłączna, a jedynie subsydiarna, np. powinna zaistnieć, gdy pracodawca nie naprawi szkody na skutek niewypłacalności. Podobny pogląd prezentował także Sąd Najwyższy w wyroku z 11 kwietnia 2008 r. (sygn. akt II CSK 618/07, OSNC-ZD 2009/2/41). Sąd uznał, że poszkodowany może dochodzić od pracownika, który wyrządził szkodę, jej naprawienia, jeżeli zakład pracy nie jest w stanie na skutek upadłości wypłacić należnego odszkodowania.
Warto również pamiętać, że pracodawca nie ponosi odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną na terenie zakładu pracy przez pracownika, jeżeli ten wyrządził szkodę innej osobie w czasie przeznaczonym na wykonywanie obowiązków służbowych, ale poprzez wykonanie czynności wykraczających poza obowiązki pracownicze. W takim bowiem przypadku sprawca nie działa jako pracownik.
Z chwilą naprawienia szkody przez pracodawcę powstaje roszczenie regresowe pracodawcy wobec pracownika, który szkodę wyrządził.
Podstawa prawna
Art. 120 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U z 2014 r. poz. 1502).
4 Prawidłowe powierzenie mienia
PRZYKŁAD
Bank domagał się od pracownicy A zapłaty 100 000 zł z tytułu odpowiedzialności materialnej za powierzone mienie. Pani A była zatrudniona na stanowisku kasjera. Strony zawarły umowę o odpowiedzialności materialnej za mienie powierzone. Pozwana miała problemy z komputerem, na którym pracowała, w tym nie mogła się zalogować, a potem od godziny 17.00 komputer przestał działać. Została zgłoszona awaria, którą bezskutecznie próbowano usunąć. Pozwana musiała dokonać rozliczenia i zamknięcia kasy na innym komputerze. Rozliczenie komputerowe (centralne) oraz papierowe wykazało niedobór. Czy w takim przypadku pracownica poniesie odpowiedzialność?
Wyjaśnienie
Zgodnie z art. 124 k.p. pracownik, któremu powierzono z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia pieniądze, papiery wartościowe lub kosztowości, a także narzędzia i instrumenty lub podobne przedmioty, a także środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze i inne mienie, odpowiada w pełnej wysokości za szkodę powstałą w tym mieniu. Jest to odpowiedzialność na zasadzie winy.
Zgodnie z art. 124 par. 3 k.p. ciężar dowodu spoczywa w takim przypadku na pracowniku. Pracodawca musi jedynie udowodnić fakt prawidłowego powierzenia mienia oraz szkodę w nim. Pracownik może się zwolnić od odpowiedzialności, jedynie jeśli wykaże, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych, a w szczególności na skutek niezapewnienia przez pracodawcę warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w kilku orzeczeniach (np. wyrok z 20 października 2009 r., sygn. akt I PK 87/09, LEX nr 553671; wyrok z 7 marca 2001 r., sygn. akt I PKN 288/00, OSNP 2002/23/570), przesłanką pozwalającą pracownikowi na zwolnienie się z odpowiedzialności jest wykazanie przyczyn, za które odpowiedzialności nie ponosi. Taką okolicznością może być np. kradzież. Pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę w tym mieniu powstałą wskutek kradzieży przez nieznanych sprawców w takim zakresie, w jakim można mu zarzucić niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązku pieczy nad nim (wyrok Sądu Najwyższego z 17 lutego 2004 r., sygn. akt I PK 304/03, LEX nr 1619573).
Z obowiązku prawidłowego powierzenia mienia i zapewnienia pracownikowi materialnie odpowiedzialnemu warunków, które pozwalają na prawidłowe wyliczenie się z niego, nie zwalnia ani zgoda pracownika na nieprawidłowe jego przekazanie, ani przyznanie pracownikowi, jako rekompensaty za te warunki, wyższego wynagrodzenia. Podkreślić jednak należy, że nawet poważne uchybienia organizacyjne zakładu pracy, pozostające w związku przyczynowym ze szkodą wyrządzoną przez pracownika, nie uzasadniają jego całkowitego zwolnienia z odpowiedzialności, jeżeli nienależycie wykonywał swoje obowiązki i dopuszczał się zaniedbań pozostających w związku przyczynowym z powstaniem szkody. W takiej sytuacji może wchodzić w grę jedynie częściowe uwolnienie pracownika od odpowiedzialności materialnej (np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 24 kwietnia 2014 r., sygn. akt III APa 3/14, LEX nr 1527250).
Odpowiedzialność pracownika obejmuje także mienie powierzone niebędące własnością pracodawcy (mienie osoby trzeciej). Jednakże w takim przypadku odpowiedzialność pracownika powstanie dopiero po naprawieniu przez pracodawcę szkody osobie trzeciej (odpowiedzialność regresowa).
Należy pamiętać, że warunkiem przyjęcia tego reżimu odpowiedzialności nie jest podpisanie umowy czy deklaracji majątkowej, a jedynie prawidłowe powierzenie mienia w okolicznościach umożliwiających zwrot. Zgodnie bowiem z orzecznictwem podpisanie przez pracownika umowy o indywidualnej odpowiedzialności materialnej lub deklaracji ma jedynie znaczenie dowodowe (np. wyrok Sądu Najwyższego z 15 października 1985 r., sygn. akt IV PR 221/85, PiZS 1986/3/70). Warunkiem niezbędnym jest jednak zgoda (nawet domniemana) pracownika, która może wynikać zarówno wprost, jak i pośrednio z uzgodnienia rodzaju pracy w umowie o pracę. Konieczne jest jedynie, aby zgoda została przez pracownika wyrażona na tyle wyraźnie, by nie budziła wątpliwości (wyrok Sądu Najwyższego z 24 czerwca 2000 r., sygn. akt II PK 286/08, OSNP 2011/3-4/36, i wyrok z 19 kwietnia 2010 r., sygn. akt II PK 307/09, OSNP 2011/19-20/251).
W analogicznej do opisanej powyżej sytuacji Sąd Najwyższy (wyrok z 3 grudnia 2013 r., sygn. akt I PK 140/13, M.P.Pr. 2014/4/201-203) uznał, że powierzenie mienia zostało dokonane prawidłowo, tj. doszło do oddania go pracownikowi za jego zgodą w okolicznościach umożliwiających mu zwrot lub wyliczenie się z niego. Sąd uznał także, że nie doszło do przyczynienia się pracodawcy do szkody w związku z awarią systemu komputerowego. Po pierwsze, istniało podwójne rachowanie transakcji (komputerowe i papierowe). Po drugie, niedobór wystąpił w środkach pieniężnych znajdujących się w kasie (brak gotówki w kasie), a nie wirtualnie w systemie komputerowym. Po trzecie, pozwana nie udowodniła, że mienie było jej powierzone niewłaściwie lub nie miała/nie mogła mieć pieczy nad nim. W konsekwencji więc sąd uznał, że pracownik jest odpowiedzialny za powstałą szkodę.
Rozważając zakres odpowiedzialności pracownika za mienie powierzone, przypomnijmy, że pracownik odpowiada za nie - co do zasady - w pełnej wysokości. Pewne złagodzenie rygorów kodeksowej odpowiedzialności za mienie powierzone zawiera rozporządzenie w sprawie warunków odpowiedzialności materialnej pracowników za szkodę w mieniu powierzonym. Nie odnosi się ono jednak do przypadków powierzenia kasjerowi środków pieniężnych i nie może stanowić podstawy do uwolnienia pozwanej od odpowiedzialności lub jej ograniczenia.
Wskazać należy, że zgodnie z rozporządzeniem wysokość odszkodowania za szkody w mieniu powierzonym pracownikowi ponoszącemu odpowiedzialność materialną na zasadach określonych w art. 124 par. 2 oraz art. 125 k.p. obniża się stosownie, gdy sprawowanie nadzoru nad tym mieniem jest utrudnione. Chodzi o sytuacje, gdy mienie znajduje się w pomieszczeniach, do których ze względu na potrzeby prawidłowej obsługi konsumentów (interesantów) mają dostęp również pracownicy innych działów albo inne osoby. Dotyczy to zwłaszcza placówek handlowych, w których nabywcy mają swobodny dostęp do towarów oraz sytuacji, gdy przyjmowanie towarów odbywa się bez przerywania obsługi nabywców, w magazynach, sklepach i punktach usługowych, w których praca trwa dłużej niż na jedną zmianę lub w których obsada wynosi co najmniej 5 osób. Rozporządzenie przewiduje także wprost możliwość obniżenia wysokości odszkodowania w sytuacjach wyjątkowych, jeżeli jest to uzasadnione ze względu na zasady współżycia społecznego.
Przepisy przewidują także możliwość wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za mienie powierzone im łącznie z obowiązkiem wyliczenia się. W takim przypadku podstawą łącznego powierzenia mienia jest umowa o współodpowiedzialności materialnej, zawarta na piśmie przez pracowników z pracodawcą, która określa proporcje odpowiedzialności wszystkich pracowników. Inaczej więc niż przy indywidualnej odpowiedzialności za powierzone mienie niezbędnym warunkiem odpowiedzialności pracownika jest zawarcie pisemnej umowy.
Jednak w przypadku ustalenia, że szkoda w całości lub w części została spowodowana przez niektórych pracowników, za całość szkody lub za stosowną jej część odpowiadają tylko sprawcy takiej szkody. Szczegóły dotyczące zasad odpowiedzialności określa rozporządzenie w sprawie wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie.
Podstawa prawna
Art. 124 i 125 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U z 2014 r. poz. 1502).
Rozporządzenie Rady Ministrów z 10 października 1975 r. w sprawie warunków odpowiedzialności materialnej pracowników za szkodę w mieniu powierzonym (t.j. Dz.U. z 1996 r. nr 143, poz. 662 ze zm.).
Rozporządzenie Rady Ministrów z 4 października 1974 r. w sprawie wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie (t.j. Dz.U. z 1996 r. nr 143, poz. 663).
Weksel jest niedopuszczalny
Kwestia dopuszczalności weksla w celu zabezpieczenia roszczeń pracodawcy z tytułu odpowiedzialności materialnej pracownika przez lata budziła kontrowersje.
● Jeszcze w latach osiemdziesiątych zarówno doktryna, jak i Sąd Najwyższy (np. wyrok Sądu Najwyższego z 21 maja 1981 r., sygn. akt IV PRN 6/81, OSNC 1981 /11/225) uznawały, że kodeks pracy nie wyklucza takiej możliwości. Wychodzono z założenia, że skoro przepisy kodeksu pracy wprost takiego wykluczenia nie zawierają, to prawo wekslowe znajduje zastosowanie do stosunków pracy, tak jak prawo cywilne (czyli w zakresie nieuregulowanym odmiennie).
● Dopiero wyrok Sądu Najwyższego z 26 stycznia 2011 r. (sygn. akt II PK 159/10, OSNP 2012/7-8/87) zapoczątkował całkowicie odmienne podejście. SN stwierdził bowiem, że przepisy i zasady prawa pracy, w szczególności zawarte w dziale V kodeksu pracy, wykluczają wystawienie weksla gwarancyjnego jako środka zabezpieczenia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika w mieniu pracodawcy. Oznacza to, że taki weksel jest nieważny z mocy prawa (art. 18 par. 2 k.p. w związku z art. 114-127 k.p. oraz a contrario art. 300 k.p.).
● Sąd stanął na stanowisku, że art. 300 k.p. nie przewiduje możliwości stosowania w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy innych przepisów prawa cywilnego niż przepisy kodeksu cywilnego, i to pod warunkiem ich niesprzeczności z zasadami prawa pracy. Wyklucza to dopuszczalność i legalność stosowania zabezpieczeń wekslowych w stosunkach pracy i to w zakresie odpowiedzialności materialnej pracowników pracy, która jest wystarczająco uregulowana przepisami kodeksu pracy.
● Artykuł 116 k.p. zobowiązuje pracodawcę do wykazania okoliczności uzasadniających odpowiedzialność pracownika oraz wysokość powstałej szkody. Oczywiście ściśle bezwzględnie obowiązujący charakter prawny tego przepisu wyklucza legalność i zasadność obarczenia pracownika odpowiedzialnością materialną bez wykazania (udowodnienia) wymaganych i określonych w przepisach obligatoryjnych przesłanek tej odpowiedzialności. A z taką sytuacją mielibyśmy do czynienia w przypadku dochodzenia na podstawie weksla. Jest to bowiem odpowiedzialność abstrakcyjna wystawcy weksla, oderwana niejako od stosunku pracy, w związku z którym doszło do wystawienia weksla gwarancyjnego w celu lepszego zabezpieczenia roszczeń pracodawcy.
● Zgodnie z obecnym stanowiskiem doktryny weksel w celu zabezpieczenia roszczeń pracodawcy należy uznać za niedopuszczalny.
Przykładowe postanowienia umowne, na które trzeba zwrócić uwagę
I. Umowa o wspólnej odpowiedzialności materialnej
1. Pracodawca powierza pracownikom (łącznie wszystkim osobom wskazanym w komparycji) mienie znajdujące się w magazynie zlokalizowanym w ... przy ul. ... na podstawie inwentaryzacji przeprowadzonej z ich udziałem. Szczegółowy wykaz mienia zawiera załącznik nr 1 do niniejszej umowy.
2. Pracownicy przyjmują wspólną odpowiedzialności za szkody w mieniu powierzonym z obowiązkiem wyliczenia i odpowiadają w następującej wysokości: Jan K. – 50 proc., Jan M. – 50 proc.
3. W przypadku stwierdzenia, że niedobór w całości lub części został spowodowany tylko przez jednego pracownika, za całość niedoboru odpowiada sprawca szkody, co nie wyłącza jego odpowiedzialności za resztę niedoboru wraz z drugim pracownikiem na zasadach odpowiedzialności wspólnej.
4. Pracownicy wyrażają zgodę na wykonywanie prac porządkowych w magazynie przez pracowników XYV. Prace te będą wykonywane jedynie w obecności pracowników.
II. Umowa o powierzeniu mienia z obowiązkiem zwrotu
1. Pracodawca powierza pracownikowi w celu realizacji obowiązków służbowych następujące narzędzia pracy: telefon komórkowy model X, rok produkcji Y, oraz laptop marki Y o numerze fabrycznym XXX, zwane dalej ruchomościami.
2. Pracownik zobowiązuje się do korzystania z ruchomości zgodnie z instrukcjami obsługi, których otrzymanie niniejszym potwierdza.
3. Pracodawca powierza ruchomości z obowiązkiem zwrotu. Pracownik przyjmuje odpowiedzialność za szkody w ruchomościach powierzonych do zwrotu, na zasadach odpowiedzialności materialnej za mienie powierzone, tj. w pełnej wysokości.