Taki sam adres nie jest wystarczający, aby uznać, że pracownik przedsiębiorcy jest jego współpracownikiem. Konieczne jest także prowadzenie razem gospodarstwa domowego.
Tytułem podlegania obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym może być zarówno pozostawanie w stosunku pracy, jak i bycie osobą współpracującą. Prawo ubezpieczeń społecznych zawiera własną definicję pracownika oraz określenie kogo należy rozumieć przez osobę współpracującą.
Definicje tych pojęć zawiera ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa). W myśl bowiem art. 8 ust. 1–2a tego aktu za pracownika uważa się osobę pozostającą w stosunku pracy, a także wykonującą pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło, jeżeli umowę taką zawarła z pracodawcą, z którym pozostaje ona w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy. Jest to więc definicja nieco szersza niż wynikająca z kodeksu pracy.
Natomiast określenie kogo należy rozumieć przez osobę współpracującą, zawiera art. 8 ust. 11 tej ustawy. Wskazano tam, że za osobę współpracującą z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność uważa się małżonka, dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione, rodziców, macochę, ojczyma oraz osoby przysposabiające, jeżeli pozostają z nimi we wspólnym gospodarstwie domowym i współpracują przy prowadzeniu tej działalności. Nie dotyczy to jednak osób, z którymi została zawarta umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego.
Ważne jest przy tym, że jeżeli pracownik spełnia kryteria określone dla osób współpracujących, to dla celów ubezpieczeń społecznych jest traktowany jako osoba współpracująca (art. 8 ust. 2). Zatem pozostawanie w stosunku pracy nie wyklucza podlegania ubezpieczeniom społecznym jako osoba współpracująca. Istotne jest także, iż jeśli warunki z art. 8 ust. 11 ww. ustawy zostały spełnione, to tytuł ubezpieczenia społecznego powstaje z mocy prawa.
Wola stron nie ma tu więc decydującego znaczenia. Objęcie członka rodziny obowiązkowo ubezpieczeniami społecznymi ma poważne znaczenie dla przedsiębiorcy, bo to na nim będzie spoczywał obowiązek opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe (dobrowolne), wypadkowe i zdrowotne za współpracownika. Dlatego też tak ważne jest sprecyzowanie, kiedy daną osobę można zakwalifikować dla celów ubezpieczenia społecznego jako współpracownika.
Trzy warunki
Z brzmienia art. 8 ust. 11 ustawy systemowej wynika wyraźnie, że o statusie osoby współpracującej decydują trzy przesłanki. Po pierwsze – bycie w kręgu osób bliskich konkretnie wymienionych w przepisie, po drugie – pozostawanie członka rodziny we wspólnym gospodarstwie domowym, po trzecie: współpraca przy prowadzeniu działalności pozarolniczej. Nie ma przy tym wątpliwości, że wszystkie te przesłanki muszą być spełnione łącznie.
W praktyce sporne bywa ustalenie, czy mimo istnienia powiązań rodzinnych faktycznie prowadzone było wspólne gospodarstwo domowe. O istnieniu wspólnego gospodarstwa domowego przesądzają zwykle takie okoliczności, jak: wspólne zamieszkiwanie osób połączone ze wspólnym zaspokajaniem potrzeb życiowych, czyli ścisła współpraca w załatwianiu spraw związanych z codziennym prowadzeniem domu i załatwianiem powszednich spraw życiowych (np. zakupy, organizowanie posiłków, opłata rachunków, utrzymanie mieszkania). Podobnie wypowiadał się w tym zakresie Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 27 lutego 2013 r., sygn. akt III AUa 511/12. Wskazał on bowiem, że ocena, czy osoba pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym, zależy od okoliczności konkretnego przypadku, przy czym samo wspólne zamieszkiwanie nie może tu mieć decydującego znaczenia. Cechami charakterystycznymi dla prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego może być zatem udział i wzajemna współpraca w załatwianiu codziennych spraw związanych z prowadzeniem wspólnego domu.
Podkreślić trzeba, że w sytuacji gdy członek rodziny nie pozostawał z prowadzącym działalność pozarolniczą we wspólnym gospodarstwie domowym, zbędne staje się badanie jego realnej współpracy przy prowadzeniu takiej działalności. Zwracał na to uwagę Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z 28 marca 2019 r., sygn. akt III AUa 1800/18. Oznacza to, że pozostawanie we wspólnym gospodarstwie domowym ma istotne znaczenie dla uznania, że dany członek rodziny podlega ubezpieczeniom jako osoba współpracująca.
Znaczący wkład
Członek rodziny będzie podlegał ubezpieczeniom społecznym jako osoba współpracująca tylko wówczas, gdy jego udział w działalności gospodarczej jest istotny. W orzecznictwie sądowym wskazuje się, że za współpracę przy prowadzeniu działalności gospodarczej powodującą obowiązek ubezpieczeń emerytalnego i rentowych uznać należy taką pomoc udzieloną przedsiębiorcy, która ma charakter stały i bez której dochody z tej działalności nie osiągałyby takiego pułapu, jaki zapewnia współdziałanie w tym przedsięwzięciu. Tym samym rodzinna i zwyczajowa pomoc np. małżonka pozostającego we wspólnym gospodarstwie domowym, jaką świadczy on osobie prowadzącej działalność gospodarczą, nie wypełnia pojęcia współpracy w rozumieniu art. 8 ust. 11 ustawy., bo stanowi to w istocie realizację obowiązków uregulowanych w art. 23 i 27 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Tak też wskazywał Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z 12 września 2019 r., sygn. akt III AUa 132/19. Ponadto w orzecznictwie podnoszono, że skoro ustawa wiąże przymus ubezpieczenia z uzyskiwaniem dochodów i chroni swym zakresem osoby utrzymujące się z własnej pracy, to właściwe jest uznanie, że współpracą przy prowadzeniu działalności jest takie współdziałanie, które generuje stałe dochody z tej działalności wyższe, niż gdyby działalność tę przedsiębiorca prowadził samodzielnie. Warto też zwrócić uwagę na pogląd wyrażony w wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 2 lipca 2019 r., sygn. akt III AUa 1814/16 ), gdzie zaznaczono, że współpraca przy prowadzeniu działalności zakłada, iż współpracujący ma istotny wpływ na tę działalność, a zatem wartość działania w ramach współpracy musi być znacząca pod każdym względem, m.in. ekonomicznym czy organizacyjnym. Wykonywana przez osoby współpracujące działalność powinna charakteryzować się zorganizowaniem, stałością i pewną ciągłością, co zakłada konieczność systematycznego współdziałania członków rodziny przy prowadzeniu działalności gospodarczej. Przesłanka ta jest spełniana w przypadku systematycznego powierzania osobie bliskiej przedsiębiorcy określonych i wyodrębnionych zadań mieszczących się w zakresie prowadzonej działalności pozarolniczej.
Zawarcie umowy o pracę
Podkreślić trzeba, że nawet jeśli członkowie rodziny prowadzący wspólne gospodarstwo domowe i współpracujący przy prowadzeniu działalności gospodarczej zawarli umowę o pracę, to dla celów ubezpieczeń społecznych będą jednak traktowani jako osoby współpracujące. Wynika to jednoznacznie z treści art. 8 ust. 2 ustawy systemowej. W takiej sytuacji dla potrzeb ubezpieczenia społecznego nie ma więc znaczenia formalnie podpisana umowa o pracę. Potwierdza to w sposób jednoznaczny orzecznictwo sądowe. W szczególności w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z 21 czerwca 2016 r., sygn. akt I UK 272/15, dotyczącym małżonki przedsiębiorcy wskazano, że istnienie formalnie zawartej umowy o pracę między osobą prowadzącą działalność pozarolniczą a małżonką tej osoby wykonującą czynności pracownicze w faktycznych warunkach współpracy przy prowadzeniu pozarolniczej działalności powoduje objęcie tej małżonki ubezpieczeniami społecznymi z tytułu współpracy przy prowadzeniu pozarolniczej działalności. Tytuł obowiązku ubezpieczenia społecznego nie jest bowiem objęty wolą stron. A więc nawet wówczas, gdy intencją stron umowy o pracę pozostających w związku małżeńskim było ukształtowanie stosunku ubezpieczeń tak jak między pracownikiem i pracodawcą, jeżeli równocześnie wystąpiły elementy partycypowania w prowadzeniu działalności gospodarczej, dopuszczenia do udziału w sprawach organizacyjnych i finansowych firmy, a w konsekwencji uczestniczenia w spodziewanym dochodzie firmy, kierowanej przez współmałżonka, to małżonek mający zawartą umowę o pracę podlegać będzie ubezpieczeniu społecznemu z tytułu współpracy. Dla celów ubezpieczenia społecznego nie ma zatem decydującego znaczenia samo zawarcie umowy o pracę przez członków rodziny pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym, jeśli istotnie i stale przyczyniają się oni do prowadzenia tej działalności.
Postawa prawna
• art. 8 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 300; ost.zm. Dz.U. z 2019 r. poz. 2070)
