Świadczenie nie było waloryzowane od ośmiu lat, a koszty organizacji pochówku znacznie wzrosły. Nie ma jednak co liczyć na ponowne uzależnienie jego wysokości od przeciętnego wynagrodzenia, bo to znacznie obciążyłoby Fundusz Ubezpieczeń Społecznych.
Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych wystosowało petycję do ministra rodziny, pracy i polityki społecznej o urealnienie zasiłku pogrzebowego i powrót do wyznaczania jego wysokości na zasadach, jakie obowiązywały do 1 marca 2011 r. Obecnie zasiłek pogrzebowy jest określany kwotowo i jego wysokość wynosi 4000 zł. Nie uległa ona zmianie od 2011 r. Zdaniem związkowców jest to zbyt mała kwota, aby pokryć koszty pogrzebu, które znacząco wzrosły przez ostatnie osiem lat. Alarmują, że obecna wysokość zasiłku nie pokrywa nawet połowy kosztów polskiego pogrzebu i związanych z nim wydatków. Zwracają uwagę, że zasiłek w takiej wysokości stanowi duży problem szczególnie dla ludzi ubogich, samotnych i starszych.
W innych krajach wypłacano mniej
OPZZ przypomniał, o czym już nie wszyscy pamiętają, że do 2011 r. wysokość zasiłku była zmienna i wynosiła 200 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia obowiązującego w dniu śmierci osoby, której koszty pogrzebu zostały pokryte. W 2011 r. wyniosło ono 3399,52 zł, a więc zasiłek wynosił ok. 6800 zł. Ustalenie limitu na 4000 zł stanowiło więc jego znaczne obniżenie. W uzasadnieniu do ustawy z 26 listopada 2010 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z realizacją ustawy budżetowej (Dz.U. nr 238, poz. 1578), która te zasady wprowadziła, czytamy jedynie, że zmiany te mają na celu dostosowanie wysokości zasiłku pogrzebowego, który jest świadczeniem jednorazowym, do średniej wysokości tego zasiłku w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Autorzy projektu przedstawili, ile wynosi zasiłek pogrzebowy w poszczególnych krajach UE. Poinformowali, że np. w Niemczech lub Włoszech takiego świadczenia w ogóle nie ma. W niektórych krajach jego wysokość jest elastyczna i np. we Francji to 90-krotności dziennych zarobków osoby zmarłej. W innych państwach zasiłek przysługuje w stałej wysokości, np. w Czechach lub w Hiszpanii, gdzie na w 2009 r. wynosił zaledwie 30 euro. Z tabelki wynika, że w większości krajów były to kwoty niższe niż w Polsce albo wręcz nie wypłacano ich w ogóle. Nie można jednak zapominać o okolicznościach, w jakich uchwalono zmiany. W 2010 r. gorączkowo szukano oszczędności w każdej dziedzinie wydatków publicznych w związku ze światowym kryzysem. Zmniejszenie wysokości i usztywnienie kwoty zasiłku pozwoliło zaś na oszczędności w FUS.
Obecnie sytuacja gospodarcza jest lepsza, średnie wynagrodzenie szybko rośnie, ale wydatki na zasiłki pogrzebowe stoją w miejscu. Gdyby wrócić do starych zasad, a więc obliczania zasiłku jako dwukrotności przeciętnego wynagrodzenia, okazałoby się, że obecnie wyniósłby on ok. 10 000 zł. Tymczasem rząd poszukuje raczej sposobu na oszczędności w FUS, a te w przypadku przyjęcia propozycji OPZZ wzrosłyby na same tylko zasiłki pogrzebowe prawie dwuipółkrotnie. Jak wskazuje Oskar Sobolewski, prawnik w Kancelarii Wojewódka i Wspólnicy [opinia], oznaczałoby to obciążenie dla FUS w wysokości 3,3 mld zł. Pewnym kompromisem byłoby podwyższenie zasiłku i powiązanie go np. z minimalnym wynagrodzeniem, które także systematycznie rośnie.
Uprawniona nie tylko rodzina
Raczej nie można się spodziewać uzależnienia wysokości zasiłku od odprowadzanych składek lub pobieranej np. emerytury przez osobę zmarłą, chociaż świadczenie jest wypłacane z FUS. Takie rozwiązania znane są jednak w Europie (wspomniana wcześniej Francja). W polskim systemie prawnym założeniem jest, że zasiłek pogrzebowy nie wyrównuje rodzinie utraconych zarobków (świadczeń), które uzyskałby zmarły, ale pokrywa koszty pogrzebu. Dlatego też prawo do tego zasiłku może mieć także osoba obca. Zasiłek może przysługiwać bowiem także pracodawcy, domowi pomocy społecznej, gminie, powiatowi, osobie prawnej kościoła lub związku wyznaniowego, jeżeli pokryły koszty pogrzebu. W razie zaś poniesienia kosztów pogrzebu przez więcej niż jedną osobę lub podmiot zasiłek jest dzielony między te osoby lub podmioty proporcjonalnie do poniesionych wydatków.
Wysokość zasiłku nie jest uzależniona od wkładu do FUS, ale już samo prawo do tego świadczenia jest uzależnione od statusu osoby zmarłej. Zasiłek przysługuje bowiem w razie śmierci:
- osoby ubezpieczonej,
- osoby pobierającej emeryturę lub rentę,
- osoby, która w dniu śmierci nie miała ustalonego prawa do emerytury lub renty, lecz spełniała warunki do jej uzyskania i pobierania,
- członka rodziny osoby ubezpieczonej lub pobierającej emeryturę lub rentę.
Za członków rodziny w takim przypadku uznaje się:
- małżonków (wdowa i wdowiec),
- rodziców, ojczyma, macochy oraz osoby przysposabiającej,
- dzieci własne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione i dzieci umieszczone w rodzinie zastępczej,
- przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności inne dzieci niż wymienione wyżej,
- rodzeństwo,
- dziadkowie,
- wnuki,
- osoby, nad którymi została ustanowiona opieka prawna.
Zasiłek pogrzebowy przysługuje również w razie śmierci ubezpieczonego po ustaniu ubezpieczenia, jeżeli śmierć nastąpiła w okresie pobierania zasiłku chorobowego, świadczenia rehabilitacyjnego lub zasiłku macierzyńskiego.
W razie poniesienia kosztów pogrzebu przez inną osobę niż wcześniej wymieniony członek rodziny oraz pracodawca, dom pomocy społecznej, gmina, powiat, osoba prawna kościoła lub związku wyznaniowego zasiłek pogrzebowy przysługuje w wysokości udokumentowanych kosztów pogrzebu, a 4000 zł jest jedynie limitem. Nawet jeśli koszty pogrzebu były wyższe, ZUS nie wypłaci kwoty ponad limit. Z kolei jeżeli pogrzeb organizowany był na koszt państwa, organizacji politycznej lub społecznej, lecz członkowie rodziny ponieśli również część jego kosztów, to i tak otrzymają zasiłek w pełnej wysokości. Jak wskazywał przy tym Sąd Najwyższy w wyroku z 13 grudnia 2013 r., sygn. akt I UK 222/10, użyte w przepisach określenie „osoba” obejmuje wszystkie osoby fizyczne i wskazane osoby prawne. W obrębie ogólnej kategorii osób fizycznych nie zachodzi żadne pierwszeństwo krewnych lub innych osób bliskich przed osobami obcymi; od wszystkich wymagane jest pokrycie kosztów pogrzebu. Tym samym przepisy wprowadzają zasadę wypłaty zasiłku pogrzebowego lub zwrotu kosztów pogrzebu w udokumentowanej wysokości ‒ oprócz bliskich ‒ także osobom „obcym”, bez jakiegokolwiek ich różnicowania, oraz na rzecz innych podmiotów (pracodawców, domów pomocy społecznej itd.). Jedynymi podmiotami wyłączonymi z możliwości ubiegania się o zasiłek pogrzebowy mimo zorganizowania pogrzebu i pokrycia jego kosztów, są, z przyczyn oczywistych – państwo oraz organizacje polityczne lub społeczne, jeżeli zasiłek nie przysługuje im z tytułu pokrycia kosztów pogrzebu własnego pracownika.
12 miesięcy na złożenie wniosku
Prawo do zasiłku pogrzebowego nie jest bezterminowe i wygasa w razie niezgłoszenia wniosku o jego przyznanie w okresie 12 miesięcy od dnia śmierci osoby, po której zasiłek przysługuje. Przepisy przewidują tu jednak sytuacje szczególne. Jeżeli zgłoszenie wniosku w tym terminie było niemożliwe z powodu późniejszego odnalezienia zwłok lub zidentyfikowania osoby zmarłej albo z innych przyczyn całkowicie niezależnych od osoby uprawnionej, to prawo do zasiłku wygasa po upływie 12 miesięcy od dnia pogrzebu. Dokumentem potwierdzającym te szczególne okoliczności lub przyczyny jest zaświadczenie policji lub prokuratury, odpis zupełny aktu zgonu lub inny dokument urzędowy potwierdzający zaistnienie okoliczności lub przyczyn uniemożliwiających zgłoszenie wniosku. ©℗
opinia eksperta
Warto rozważyć dwa warianty
Oskar Sobolewski prawnik w Kancelarii Wojewódka i Wspólnicy, ekspert Instytutu Emerytalnego
Biorąc pod uwagę, że koszty pogrzebów rosną, co jest naturalnym zjawiskiem, a od ustalenia sztywnej wysokości kwotowej zasiłku pogrzebowego minęło wiele czasu, warto rozważyć dwa warianty zmiany ustalenia jego wysokości.
Pierwszy wariant to powiązanie wysokości zasiłku pogrzebowego z minimalnym wynagrodzeniem. W tej propozycji jego wysokość zostałaby ustalona na poziomie np. dwukrotności płacy minimalnej w roku kalendarzowym. Dzięki temu w każdym roku jego wysokość wzrastałaby, co pozwoliłoby utrzymać realną wartość świadczenia adekwatną do kosztów niezbędnych do porycia większości wydatków niezbędnych z pochówkiem zmarłej osoby. W takim wariancie w 2019 r. wysokość zasiłku pogrzebowego wynosiłaby 4500 zł. W 2020 r. 5200 zł, a w 2021 r. (zgodnie z planowaną podwyżką płacy minimalnej do 3000 zł) 6000 zł.
Drugi wariant to powiązanie wysokości zasiłku pogrzebowego z równowartością (albo krotnością) przeciętnego wynagrodzenia. Byłby to powrót do rozwiązania znanego sprzed 2011 r., o którym w liście do minister Bożeny Borys-Szopy pisało OPZZ. Zgodnie z ich postulatem powrotu do wysokości sprzed ośmiu lat zasiłek wyniósłby ponad 10 000 zł. Takie rozwiązanie byłoby zbyt kosztowne, w związku z tym w analizowanym przeze mnie wariancie jego wysokość proponowałbym ustalić na poziomie nie dwukrotności przeciętnego wynagrodzenia, ale maksymalnie 1,2 przeciętnego wynagrodzenia. Takie rozwiązanie byłoby sprawiedliwe i kompromisowe zarówno dla strony społecznej, jak i FUS. W wariancie proponowanym przez OPZZ w 2020 r. obciążenie dla FUS wyniosłoby nie ok. 1,4 mld zł, a ok. 3,3 mld zł.
Podstawa prawna
• art. 77‒81 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1270; ost.zm. Dz.U. z 2019 r. poz. 2070)
