Aby ZUS przyznał takie świadczenie, wnioskodawca musi wykazać nie tylko, że nie może pracować, lecz także że posiada wystarczający okres ubezpieczeniowy.
Warunki uzyskania renty z tytułu niezdolności do pracy określają przepisy ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ustawa emerytalna). Wynika z nich, że renta ta przysługuje ubezpieczonemu, który spełnił łącznie następujące warunki:
1) jest niezdolny do pracy;
2) ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy;
3) niezdolność do pracy powstała w okresach wymienionych w art. 57 ust.1 pkt 3 ustawy emerytalnej lub w czasie 18 miesięcy od ustania tych okresów.
Zatem dla uzyskania renty z tytułu niezdolności do pracy nie wystarcza stwierdzenie samej niezdolności do pracy. Konieczne jest jeszcze posiadanie odpowiedniego okresu składkowego i nieskładkowego oraz ustalenie, że niezdolność do pracy powstała w czasie wskazanym w art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej. Wymóg spełnienia tych warunków wynika z tego, że renta z tytułu niezdolności do pracy nie jest świadczeniem o charakterze socjalnym na rzecz osób niezdolnych do pracy, pozostającym bez związku z tytułem ubezpieczenia rentowego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 19 września 2000 r., sygn. akt III AUa 1405/99).
Staż uzależniony od wieku
Warunek posiadania odpowiedniego stażu ubezpieczeniowego precyzuje art. 58 ustawy emerytalnej. Przewiduje on, że warunek posiadania wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony osiągnął okres składkowy i nieskładkowy wynoszący łącznie co najmniej:
w1 rok – jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat;
w2 lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 20 do 22 lat;
w3 lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 22 do 25 lat;
w4 lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 25 do 30 lat;
w5 lat – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat.
Przepis ten uzależnia możliwość uzyskania renty z tytułu niezdolności do pracy od wykazania przez ubezpieczonego określonego okresu składkowego i nieskładkowego (art. 6 i 7 ustawy emerytalnej). Przy czym zasadą jest, że im niezdolność do pracy powstała w późniejszym wieku, tym wymagane jest posiadanie dłuższego okresu składkowego i nieskładkowego.
Ograniczenie okresów nieskładkowych
W orzecznictwie sporna była kwestia, czy okresy nieskładkowe powinny być uwzględniane tu w wymiarze 1/3 okresów składkowych. Ostatecznie kwestię tę przesądził Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z 11 stycznia 2012 r., sygn. akt I UZP 5/11, w której stwierdzono, że okres nieskładkowy przypadający w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy uwzględnia się w rozmiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej okresów składkowych udowodnionych w tym dziesięcioleciu. Jest to niekorzystne dla osób posiadających dużo takich okresów (np. wynikających z pobierania różnych świadczeń w czasie choroby), gdyż może okazać się, że przy krótkich okresach zatrudnienia nie będą one w stanie wykazać wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego. Jednak wykładnia ta została zaakceptowana w orzecznictwie sądów powszechnych, na co wskazuje m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 18 marca 2015 r., sygn. akt III AUa 191/11.
Wymagane pięć lat
Istotne jest także, że w przypadku osób, których niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30. roku życia, to okres 5 lat powinien przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy; do tego dziesięcioletniego okresu nie wlicza się okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej. U młodszych osób wymagany okres składkowy i nieskładkowy oblicza się z całego okresu aktywności zawodowej.
Zatem u osób, które stały się niezdolne do pracy w późniejszym wieku, ważne jest, jak wyglądała ich sytuacja w ostatnich 10 latach przed datą złożenia wniosku o rentę lub przed dniem powstania ich niezdolności do pracy. Jeśli bowiem osoby te nie będą posiadały w tych okresach co najmniej 5 lat okresów składkowych i nieskładkowych, to nie uzyskają renty z tytułu niezdolności do pracy, choćby łącznie (w innych okresach) posiadały znaczny okres ubezpieczenia. W praktyce bywa to częstą przyczyną wydawania przez ZUS decyzji odmownych. Jednak do dziesięciolecia, o którym mowa w art. 58 ust. 2, nie wlicza się okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej oraz renty rodzinnej. Celem tego unormowania jest umożliwienie wykazania wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego, w przypadku gdy ubezpieczony uprzednio już przebywał na rencie. [przykład]
Gdy składki długo opłacane
Od tej zasady istnieje wyjątek. Zgodnie z art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej, wymogu 5 lat w ostatnim dziesięcioleciu nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy wynoszący co najmniej 25 lat dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy. Oznacza to, że osoby posiadające tak długi okres składkowy i będące zarazem całkowicie niezdolne do pracy, mogą uzyskać rentę, choćby nie posiadały okresu 5 lat przypadających w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. Przy czym oba te warunki, tj. wymagany okres składkowy i istnienie całkowitej niezdolności do pracy muszą być spełnione łącznie. W razie zaś niespełnienia jednego z nich ubezpieczony nie uzyska renty z tytułu niezdolności do pracy.
Przepis ten jako wyjątkowy wymaga wykładni ścisłej. Dlatego też niedopuszczalna jest jego rozszerzająca wykładnia polegająca na zaliczeniu do okresów składkowych okresów ubezpieczenia społecznego rolników, za które opłacono składki stosownie do treści art. 10 ustawy emerytalnej. Tak też wyraźnie wskazywał Sąd Najwyższy w wyroku z 5 kwietnia 2016 r., sygn. akt I UK 136/15, dodając, że ustawodawca łagodząc warunki nabywania prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, pominął całkowicie okresy nieskładkowe oraz uzupełniające, a uwzględnił wyłącznie okresy składkowe wymienione w art. 6, co wynika z literalnego brzmienia art. 58 ust. 4.
PRZYKŁAD
Ważne ostatnie dziesięciolecie
Pan Tadeusz pracował na etacie bez większej przerwy w latach 1985 – 2008. W 2007 r. zakład pracy upadł, a pan Tadeusz od tego czasu utrzymywał się z pracy w szarej strefie. W 2015 r. poważnie zachorował i stał się całkowicie niezdolny do pracy bez szans na jej odzyskanie.
ZUS odmówił mu jednak renty z powodu braku odpowiedniego stażu w dziesięcioleciu poprzedzającym powstanie niezdolności do pracy, a więc w latach 2005–2015. W tym okresie udowodnił jedynie 2 lata okresów składkowych i nieskładkowych (2005–2007). Nie ma znaczenia, że posiada ogólny staż ubezpieczeniowy wynoszący 23 lata.
Podstawa prawna
Art. 6, art. 7, art. 10, art. 57 i 58 ustawy z 13 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 887 ze zm.).