Znajoma zwierzyła mi się, że lekarz odmówił jej leczenia. Nie chciała wdawać się w szczegóły, a mnie trudno uwierzyć, że rzeczywiście taka sytuacja miała miejsce. Czy jest to faktycznie możliwe – pyta pani Wanda.
Wykonywanie zawodu lekarza polega na udzielaniu świadczeń zdrowotnych. Ten prosty ustawowy zapis potwierdza tylko społeczne przekonanie o misji lekarza – obowiązku leczenia i niesienia pomocy. Obowiązku, który nie jest jednak bezwzględny. Większość ludzi oczekuje od lekarza udzielenia pomocy w każdej sytuacji, we wszystkich problemach, które uważają za zdrowotne, bo takie przecież jest powołanie lekarza. Jednak z istoty zawodu lekarza wynika też istnienie prawa do odmowy pomocy. Wykonywanie praktyki lekarskiej opiera się na zaufaniu do zawodu lekarza w ogólności, jak również zaufaniu konkretnego pacjenta do konkretnego medyka. Trudno oczekiwać od lekarza, który byłby zmuszony do udzielania świadczeń medycznych wbrew własnym przekonaniom, odpowiedniego zaangażowania i staranności. Stąd właśnie pojawia się prawo lekarza do odmowy leczenia. Prawo rodzące sytuację na ogół nieprzyjemną i konfliktową.
Kiedy lekarz musi udzielić pomocy
Lekarskie prawo odmowy leczenia zostaje już na początek mocno ograniczone. Ustawodawca przewidział sytuacje, w których obowiązek udzielenia pomocy jest bezwzględny. Nie może być żadnych odstępstw od niego, gdy zwłoka mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała, ciężkiego rozstroju zdrowia, ale także w innych – bliżej nieokreślonych – przypadkach niecierpiących zwłoki. W tym ostatnim przypadku chodzi o wszelkie sytuacje, w których opóźnienie udzielenia pomocy mogłoby w jakikolwiek sposób zaszkodzić zdrowiu pacjenta.
Podważanie kompetencji
Jeśli jednak nie ma bezpośredniego zagrożenia życia, lekarz ma prawo odmówić pomocy, a uprawnienie takie przewidują nie tylko przepisy wewnętrzne (kodeks etyki lekarskiej), lecz także powszechnie obowiązujące (ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty). Nie sposób wskazać katalogu sytuacji uprawniających lekarza do odmowy leczenia. Każda sytuacja jest inna, tak jak każdy przypadek jest inny i wymaga odrębnego podejścia. Można jednak pokusić się o wskazanie kilku najbardziej typowych zachowań i relacji na linii pacjent – lekarz, uzasadniających skorzystanie przez lekarza z prawa do odmowy leczenia. Przyczyną może być niezgodność żądań chorego z zasadami wykonywania praktyki lekarskiej. Lekarz ma prawo i obowiązek własnej oceny sytuacji chorego z punktu widzenia właśnie zasad wykonywania zawodu i doświadczenia. Może też powstrzymać się od podejmowania takich działań, oczekiwanych przez pacjenta, które uważa za przeciwwskazane lub zbędne. Odmowę leczenia uzasadniają upór pacjenta, konsekwentny brak współpracy z lekarzem, nierespektowanie zaleceń i wskazań terapeutycznych czy w końcu podważanie racjonalności podjętego leczenia. Pacjent podważający kompetencje zawodowe i umiejętności lekarza musi się liczyć z odmową podjęcia czy kontynuowania leczenia. Przyczyna odmowy leczenia może wynikać nie tylko z relacji między pacjentem a lekarzem, ale też z relacji na linii lekarz – ordynator. Ordynator zaleca leczenie, które w ocenie konkretnego lekarza, członka zespołu, jest sprzeczne z wymaganiami wiedzy medycznej i niezgodne z prawem pacjenta. Co powinien zrobić? Zauważmy, iż taki lekarz musi się uporać z dylematem o podwójnym charakterze: prawnym i etycznym. W tej sytuacji obowiązek respektowania poleceń przełożonego pozostaje na drugim miejscu. Istotniejsze jest, aby lekarz zachował swobodę działań, zgodnie ze swoim sumieniem i wiedzą medyczną. Ma nie tylko prawo, ale wręcz obowiązek odmowy respektowania poleceń, które nie służą dobru pacjenta.
W oparciu o klauzulę sumienia
Najwięcej emocji i kontrowersji budzi prawo odmowy leczenia niezgodnego z przekonaniami i sumieniem lekarza, tzw. klauzula sumienia. W praktyce najczęściej znajduje zastosowanie w sytuacjach związanych z prokreacją. Etyczny wymiar czynności medycznych sprawia, że lekarz nie może być zmuszony do podejmowania działań wbrew jego własnym przekonaniom moralnym, wtedy gdy ma mocne przeświadczenie, iż wykonywana przez niego usługa medyczna nie służy dobru pacjenta. Wolność sumienia i religii gwarantuje konstytucja, nie precyzując jednak, w czym taka wolność może się wyrażać. Przepis wprowadzający klauzulę sumienia stanowi przejaw uszczegółowienia tej wolności. Lekarz może zatem, powołując się na swój światopogląd lub wartości etyczne, powołać się na swoją wolność i odmówić leczenia.
Wskazanie lekarza, dokumentacja odmowy
Niezależnie od tego, z jakiego powodu lekarz odmawia leczenia, nie może tak po prostu postawić pacjenta przed faktem dokonanym, musi go odpowiednio wcześnie uprzedzić i spełnić kilka dodatkowych obowiązków. W każdej sytuacji lekarz powinien wskazać choremu możliwość uzyskania realnej pomocy u innego lekarza. Jest to szczególnie ważne, gdy chodzi o przerwanie już rozpoczętej kuracji. W przeciwnym razie lekarz może ponieść odpowiedzialność za szkodę wywołaną pogorszeniem stanu zdrowia w efekcie przerwania leczenia. Ponadto lekarz musi odmowę leczenia odpowiednio uzasadnić i odnotować w dokumentacji medycznej. Jeśli pozostaje w stosunku pracy lub służbowym, zobowiązany jest do poinformowania przełożonego, określenia poważnych powodów dla odmowy (np. szczególnego stanu emocjonalnego lekarza w odniesieniu do lekarza, aktualnej kondycji) i uzyskania jego zgody. Sąd Najwyższy orzekł, iż odmowa wykonania w publicznym zakładzie opieki zdrowotnej zabiegu operacyjnego, którego celowość stwierdzono, nie może być dowolną decyzją tego lekarza, ale wymaga stwierdzenia poważnych powodów na podstawie stosownych konsultacji oraz szczegółowego uzasadnienia w dokumentacji medycznej. W razie odmowy zabiegu szkodę pacjenta stanowi nie tylko pogorszenie jego stanu zdrowia, lecz również utrzymywanie się rozstroju zdrowia, jeśli w wyniku zabiegu mógł on zostać wyeliminowany (wyrok z 11 grudnia 2002 r., sygn. I CKN 1386/00).
Lekarz powołujący się na klauzulę sumienia nie musi uzyskiwać zgody przełożonego, ale musi go poinformować, zanim odmówi pacjentowi leczenia
Podstawa prawna
Art. 2 ust.1, art. 4, art. 30, art. 38, art. 39 ustawy z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz.U. z 2015 r. poz. 464 ze zm.). Art. 7 Kodeksu etyki lekarskiej