Na klauzulę sumienia może powołać się lekarz, który nie chce podjąć działań niezgodnych z jego sumieniem, takich jak na przykład przeprowadzenie aborcji, co do której istnieją wskazania medyczne, zabiegu in vitro czy wypisania recepty na środki antykoncepcyjne. Na klauzulę sumienia mogą powoływać się także pielęgniarki i położne.

Do polskiego prawa klauzulę sumienia wprowadziła ustawa z 1996 roku o zawodzie lekarza i lekarza dentysty. Na mocy przepisów ustawy lekarzom przyznano ograniczone prawo do odmowy leczenia, czyli możliwość odmowy wykonywania tych świadczeń zdrowotnych, które są niezgodne z sumieniem lekarza. Innymi słowy chodzi o świadczenia zdrowotne niezgodne z przekonaniami, światopoglądem, czy wartościami wyznawanymi przez lekarza.

Klauzula jest obwarowana dodatkowymi warunkami, które lekarz musi spełnić, by móc się na nią powołać. Przede wszystkim nie można jej stosować, kiedy występuje "niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki". W taki sytuacjach lekarz, bez względu na swoje przekonania, musi udzielić pacjentowi pomocy.

Klauzula sumienia nie może zagrażać życiu pacjenta>>

Ponadto lekarz, który odmawia świadczenia, powinien wskazać "realne możliwości" uzyskania tego świadczenia - może to być skierowanie pacjenta do innego lekarza bądź innego podmiotu leczniczego. Specjalista odmawiający leczenia lub zabiegu musi też swoją decyzję uzasadnić, a cała sytuacja powinna zostać udokumentowana. W przypadku, gdy lekarz wykonuje swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby (np. wojskowej), ma również obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego.

Klauzula a Kodeks Etyki Lekarskiej

Uregulowania dotyczące klauzuli sumienia znajdują się także w Kodeksie Etyki Lekarskiej.

Kodeks wskazuje na potrzebę zagwarantowania medykom swobody sumienia, podkreślając, że "dla wypełnienia swoich zadań lekarz powinien zachować swobodę działań zawodowych, zgodnie ze swoim sumieniem i współczesną wiedzą medyczną". Podobnie, jak w ustawie o zawodzie lekarza, także w Kodeksie Etyki Lekarskiej zaznaczono, że nie podejmując albo odstępując od leczenia lekarz musi wskazać choremu inną możliwość uzyskania pomocy lekarskiej.

Klauzula błądzącego sumienia>>

W Kodeksie Etyki Lekarskiej pojawia się jednak pewna sprzeczność w stosunku do ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty. Ustawa mówi o "odmowie świadczeń", a Kodeks wyraźnie pozwala lekarzowi odstąpić od "leczenia chorego". Pojawia się więc pytanie, który dokument powinien być dla lekarza nadrzędny. Jeżeli za taki dokument uznać Kodeks, to liczba sytuacji, w których lekarz może powołać się na klauzulę sumienia zostałaby ograniczona - nie mógłby on bowiem np. odmówić wypisania pacjentce recepty na leki antykoncepcyjne.

Kontrowersji prawnych związanych z przepisami w sprawie klauzuli sumienia jest zresztą znacznie więcej - specjaliści wskazują między innymi, że są one sprzeczne nie tylko z niektórymi ustawami, ale także z konstytucją.

Pielęgniarki i położne

Klauzula sumienia dotyczy nie tylko lekarzy, ale również pielęgniarek i położnych. Zgodnie z ustawą o zawodach pielęgniarki i położnej, mogą one (oni) odmówić wykonania zlecenia lekarskiego bądź innego świadczenia zdrowotnego niezgodnego z ich sumieniem. W takim wypadku muszą niezwłocznie powiadomić o sprawie swojego przełożonego lub osobę zlecającą, podając na piśmie przyczynę odmowy. Wyjątek stanowi przypadek zagrożenia zdrowia.

Pojawiły się także propozycje, aby klauzulę sumienia rozszerzyć na aptekarzy - tak, by mogli oni odmówić na przykład sprzedaży tabletek wczesnoporonnych.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz.U. z 2011 nr 277 poz. 1634)

Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz.U.2011.174.1039)

Kodeks Etyki Lekarskiej – uchwała Nadzwyczajnego II Krajowego Zjazdu Lekarzy z 14 grudnia 1991 z późniejszymi zmianami