Kompania Węglowa SA zapowiedziała, że odbierze deputaty węglowe. Gdyby nie obowiązek konsultacji ze związkami zawodowymi, to mogłaby to zrobić ad hoc, bo większość górniczych uprawnień od lat jest w przepisach wewnętrznych. A karta? Wielu praw już nie reguluje.
Łukasz Chruściel radca prawny, kierujący Biurem Kancelarii Raczkowski i Wspólnicy sp. k. w Katowicach / Dziennik Gazeta Prawna
Aktem prawnym wprowadzającym szczególne przywileje pracownikom górnictwa w zakresie praw honorowych, płac, czasu pracy, wypoczynku, świadczeń socjalnych i zaopatrzenia emerytalnego jest rozporządzenie Rady Ministrów z 30 grudnia 1981 r. w sprawie szczególnych przywilejów dla pracowników górnictwa – Karta górnika (Dz.U. z 1982 r., nr 2, poz. 13 ze zm.). Zgodnie z nią pracownicy uprawnieni są m.in. do nagrody z okazji Dnia Górnika, specjalnych wynagrodzeń miesięcznych, nagród jubileuszowych, deputatów, „piórnikowego” czy „barbórkowego”.
Karta górnika jak każde rozporządzenie obowiązuje na podstawie i w granicach upoważnienia ustawowego, czyli przepisu ustawy uprawniającego określony organ do wydania rozporządzenia. Rozporządzenia obowiązują tylko do dnia obowiązywania upoważnienia ustawowego, chyba że przepis przejściowy stanowi, że rozporządzenie obowiązuje przez pewien czas po uchyleniu upoważnienia ustawowego, najczęściej do czasu wydania nowych rozporządzeń.
Teoretycznie zatem ustalenie, czy Karta górnika dalej obowiązuje, nie powinno rodzić problemów. W praktyce jednak tak nie jest, bowiem w przepisach przejściowych ustawodawca do każdego z upoważnień ustawowych wprowadził oddzielne zasady ich uchylania, a w odniesieniu do niektórych upoważnień wygaśnięcie Karty górnika uzależnił od nieprecyzyjnych przesłanek powodujących w praktyce wątpliwości.
Kolejną komplikację powoduje fakt wielokrotnego nowelizowania ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zm.; dalej: k.p.), w tym przepisów stanowiących upoważnienia ustawowe do Karty górnika. Na przestrzeni lat ten sam artykuł kodeksu pracy mógł regulować różne materie. Tytułem przykładu art. 130 k.p. w pierwotnym brzmieniu regulował kwestie skracania czasu pracy w odniesieniu do prac szczególnie uciążliwych lub w warunkach szkodliwych dla zdrowia, od 2004 r. reguluje zaś sposób obliczania wymiaru czasu pracy, w tym obniżania wymiaru za święto przypadające w sobotę.
Upoważnienie ustawowe do wydania Karty górnika wynikało z:
wart. 79 k.p. w zakresie zasad wynagradzania za pracę oraz zasad przyznawania innych świadczeń związanych z pracą;
wart. 129 par. 2 k.p. co do zakresu i zasad skracania czasu pracy;
wart. 130 par. 2 k.p. w zakresie określenia rodzaju prac szczególnie uciążliwych lub w warunkach szkodliwych dla zdrowia, przy których stosuje się skrócony czas pracy oraz zasad jego skracania;
wart. 160 k.p. w zakresie wprowadzenia dla szczególnych grup pracowników płatnych urlopów dodatkowych gdy jest to uzasadnione ze względu na pracę szczególnie uciążliwą albo wykonywaną w warunkach szkodliwych dla zdrowia;
wart. 45 ustawy z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (t.j. Dz.U. z 1983 r. nr 30, poz. 144 ze zm.) w zakresie podwyższenia świadczeń w stosunku do określonych w tej ustawie, oraz
wart. 3 ust. 2 ustawy z 19 grudnia 1975 r. o podatku wyrównawczym (Dz.U. nr 42, poz. 188 ze zm.) w zakresie określenia innych niż wskazane w tej ustawie składników wynagrodzenia wyłączanych przy ustalaniu obowiązku podatkowego.
W konsekwencji, aby ustalić, czy Karta górnika dalej obowiązuje i w jakim zakresie, należy poddać analizie sześć różnych uregulowań w tym zakresie.
Wynagrodzenia i dodatkowe gratyfikacje
Ustawą z 2 lutego 1996 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. nr 24, poz. 110 ze zm., dalej: ustawa nowelizująca) uchylono część przepisów, na podstawie których wprowadzono Kartę górnika, tj. art. 79, 129 par. 2, art. 130 par. 2 i art. 160 k.p. Ustawa weszła w życie 2 czerwca 1996 r. Nowelą przyjęto jednak swoistą konstrukcję dalszego obowiązywania niektórych przepisów rozporządzeń wykonawczych.
Zgodnie z art. 11 ustawy nowelizującej obowiązujące do dnia wejścia w życie ustawy przepisy określające zasady wynagradzania za pracę oraz przyznawania innych świadczeń związanych z pracą, wydane na podstawie art. 79 k.p., zachowują moc do czasu objęcia pracowników, których te przepisy dotyczą i w zakresie przedmiotu w nich normowanego – postanowieniami układu zbiorowego pracy lub innymi przepisami prawa pracy, z zastrzeżeniem ust. 2. Podobny przepis przejściowy przewidziano dla przepisów wykonawczych wydanych na podstawie art. 129 par. 2 k.p., tj. określających zakres i zasady skracania czasu pracy w stosunku do podstawowej normy dobowej i tygodniowej (art. 17 ustawy nowelizującej).
Tym samym decyzję o dalszym stosowaniu zasad wynagradzania i innych świadczeń związanych z pracą, a także skróconych norm czasu pracy wynikających z Karty górnika (par. 12 ust. 1) pozostawiono pracodawcy i organizacjom związkowym. Dotyczyło to w szczególności świadczeń takich jak:
wspecjalne wynagrodzenie miesięczne,
wnagrody jubileuszowe,
wdeputat węglowy,
w„piórnikowe”
wczy „barbórka”.
Uzależnienie dalszego obowiązywania przepisu powszechnie obowiązującego prawa od woli podmiotu innego niż ustawodawca (stron układu zbiorowego pracy) jest konstrukcją co najmniej nietypową.
Sposób derogowania przepisów i wprowadzenia przepisów przejściowych w chwili przyjmowania nowelizacji kodeksu pracy regulowała uchwała nr 147 Rady Ministrów z 5 listopada 1991 r. w sprawie zasad techniki prawodawczej. Zgodnie z jej par. 23: „ust. 1. Jeżeli uchyla się ustawę, na podstawie której wydano akt wykonawczy, albo uchyla się lub zmienia jedynie przepis ustawy upoważniający do wydania aktu wykonawczego, to oznacza to, że taki akt wykonawczy traci moc obowiązującą z dniem wejścia w życie nowej ustawy. Ust. 2. Jeżeli zamierza się zachować czasowo w mocy akt wykonawczy, o którym mowa w ust. 1, albo poszczególne przepisy takiego aktu, należy to wyraźnie zaznaczyć w nowej ustawie, nadając przepisowi przejściowemu brzmienie: Dotychczasowe przepisy wykonawcze zachowują moc do czasu wydania nowych przepisów wykonawczych, jeżeli nie są sprzeczne z niniejszą ustawą. Ust. 3. W ustawie pozostawiającej czasowo w mocy dotychczasowy akt wykonawczy należy wyznaczyć organowi upoważnionemu termin, do którego ma on obowiązek wydać nowy akt wykonawczy”. W świetle tego przepisu nieprawidłowe było więc nie tylko przyjęcie dalszego obowiązywania niektórych przepisów Karty górnika w sposób bezterminowy, ale również określenie, że ich dalsze obowiązywanie zależeć będzie od woli stron układu zbiorowego pracy.
Zgodnie z powyższym Karta górnika w zakresie zasad wynagradzania za pracę oraz zasad przyznawania innych świadczeń związanych z pracą zachowuje moc do czasu objęcia pracowników, których te przepisy dotyczą i w zakresie przedmiotu w nich normowanego – postanowieniami układu zbiorowego pracy lub innymi przepisami prawa pracy, z zastrzeżeniem art. 11 ust. 2 ustawy nowelizującej kodeks pracy. Wyjaśnienia wymagają tu dwie okoliczności – kiedy dochodzi do objęcia pracowników postanowieniami układu zbiorowego pracy lub innymi przepisami prawa pracy oraz których pracowników przepisy te dotyczą.
Problemy natury praktycznej pojawiające się w związku z wprowadzeniem przepisu przejściowego dotyczącego wynagrodzeń z Karty górnika badał Sąd Najwyższy. Zgodnie z jego stanowiskiem co do zasady Karta górnika w zakresie wynagrodzenia i świadczeń związanych ze stosunkiem pracy zachowuje moc bezterminowo, ale w odniesieniu do konkretnych pracodawców górniczych i tylko do momentu, w którym ich pracownicy zostaną objęci postanowieniami układu zbiorowego pracy lub innymi przepisami prawa pracy. Jak wskazał SN nie ma przy tym znaczenia, czy nowe regulacje są od Karty górnika korzystniejsze czy nie – wyrok SN z 14 kwietnia 2010 r., sygn. akt III PK 61/09 (OSNP 2011/19-20/250). Przez objęcie postanowieniami układu SN rozumie natomiast „zmianę stanu prawnego dotąd istniejącego” tj. albo zawarcie po 2 czerwca 1996 r. układu zbiorowego pracy po raz pierwszy, albo dokonanie takiej zmiany już obowiązującego układu, która dotyczyłaby konkretnych przywilejów wynikających z Karty górnika. Przykładowo, według SN, aby doszło do utraty prawa do gratyfikacji jubileuszowej, konieczne jest albo wyraźne wyłączenie w układzie prawa do tej gratyfikacji przyznanego aktem wykonawczym (Kartą górnika), albo wprowadzenie odmiennego unormowania tego prawa. Z tego wniosek, że jeżeli nowy układ zbiorowy pracy milczy na temat nagrody jubileuszowej, to Karta górnika w zakresie nagrody jubileuszowej obowiązuje nadal.
W ocenie SN akty wykonawcze wydane na podstawie art. 79 k.p. obowiązują dalej tylko w odniesieniu do tych pracowników, do których były stosowane przed 2 czerwca 1996 r. i tylko w takim zakresie w jakim stosowane były do tej daty (tak: SN w wyroku z 20 maja 2011 r., sygn. akt II PK 288/10, LEX nr 898698). Co prawda wyrok ten dotyczył innego aktu wykonawczego, ale do tego orzeczenia odwołuje się jednak SN w stanie faktycznym dotyczącym Karty górnika (sygn. akt I BP 6/12, OSNP 2014/1/8) i wydaje się, że podziela przedstawioną tam argumentację.
A zatem w odniesieniu do pracowników, do których przepisy Karty górnika nie miały zastosowania przed nowelizacją kodeksu pracy, np. zatrudnionych po tej dacie, Karta w zakresie wynagrodzeń nie obowiązuje. W szczególności z tej samej przyczyny z przepisów Karty górnika dotyczących zasad wynagradzania nie mogą korzystać pracownicy zatrudnieni u pracodawców górniczych powstałych po 2 czerwca 1996 r. Artykuł 11 ust. 1 ustawy nowelizacyjnej dotyczy bowiem tylko pracowników korzystających przed tą datą z uprawnień z Karty górnika. Wyjątkowo może się zdarzyć, że nowy pracodawca będzie musiał nadal wypłacać świadczenia przyznane Kartą niektórym ze swoich pracowników wtedy, gdy przejmie kopalnię w trybie art. 231 k.p., która zatrudniała pracowników przed 2 czerwca 1996 r. Nie będzie to jednak dotyczyło wszystkich pracowników, a tylko tych, którzy korzystali już z uprawnień z Karty górnika przed nowelizacją kodeksu pracy.
Urlopy zdrowotne i skrócony czas pracy
Paragraf 12 ust. 2 Karty górnika przewidujący skrócony do 7 lub 6 godzin na dobę czas pracy górników zatrudnionych w warunkach szczególnie uciążliwych dla zdrowia w kopalniach głębinowych pod ziemią obowiązywał tylko do 1 stycznia 2000 r. Zgodnie z art. 19 ustawy nowelizującej przepisy wykonawcze wydane na podstawie art. 130 par. 2 k.p. przed dniem wejścia w życie przepisów działu VI k.p. w brzmieniu znowelizowanym zachowują moc nie dłużej jednak niż do upływu 3 lat od dnia ich wejścia w życie (chyba że wcześniej ustaną warunki uzasadniające stosowanie skróconego czasu pracy do pracowników nim objętych). Przepisy działu VI k.p. zgodnie z art. 43 pkt 1 ustawy nowelizującej weszły w życie 1 stycznia 1997 r., co oznacza że od 1 stycznia 2000 r. par. 12 ust. 2 Karty górnika nie obowiązuje.
Podobnie, zgodnie z art. 22 ustawy nowelizującej od tej samej daty nie obowiązują już przepisy wykonawcze wydane na podstawie art. 160 k.p., tj. wprowadzające płatne urlopy dodatkowe, gdy jest to uzasadnione ze względu na pracę szczególnie uciążliwą albo wykonywaną w warunkach szkodliwych dla zdrowia. Oznacza to, że od 1 stycznia 2000 r. górnik zatrudniony w warunkach szkodliwych dla zdrowia nie może otrzymać z Karty górnika płatnego urlopu zdrowotnego na leczenie sanatoryjne lub wczasy profilaktyczno – lecznicze (par. 16 Karty górnika).
Świadczenia wypadkowe oraz ulgi podatkowe
Karta górnika została wydana również na podstawie art. 45 ustawy z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. W ramach tego upoważnienia przyznano świadczenia powypadkowe z par. 18 Karty górnika, takie jak świadczenia dla członków rodziny zmarłego górnika. Na obowiązywanie Karty górnika w tym zakresie nie wpłynęło przeniesienie od 1 czerwca 1983 r. art. 45 ustawy do art. 47 w ramach wprowadzenia tekstu jednolitego ustawy, którym ujednolicono jedynie numerację.
Upoważnienie dla Rady Ministrów do podwyższenia świadczeń określonych w ustawie zostało uchylone dopiero na podstawie art. 61 pkt 2 ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 167, poz. 1322 ze zm.; dalej: ustawa wypadkowa). Co prawda art. 59 nowej ustawy wypadkowej przewidywał, że do czasu wydania przepisów wykonawczych przewidzianych w ustawie pozostają w mocy przepisy wykonawcze wydane na podstawie ustawy uchylonej, jeżeli nie są sprzeczne z przepisami nowej ustawy. Nowa ustawa nie przewidywała jednak upoważnienia do wydania przepisów wykonawczych podobnego do zawartego uprzednio w art. 45 ustawy. Z tego względu Karta górnika w zakresie wydanym na podstawie art. 45 poprzedniej ustawy wypadkowej utraciła moc obowiązującą. Chodzi w szczególności o świadczenie w postaci renty zastępczej wypłacanej po wyczerpaniu zasiłku chorobowego do czasu przyznania renty z ustawy, motorowego wózka inwalidzkiego oraz dodatkowej odprawy pośmiertnej dla członków rodziny.
Jeżeli zaś chodzi o te przepisy Karty górnika, które wydano na podstawie art. 3 ust. 2 ustawy z 19 grudnia 1975 r. o podatku wyrównawczym (par. 9 ust. 2 Karty górnika przewidujący, że wyłączone od tego podatku jest specjalne wynagrodzenie), to utraciły one moc wskutek uchylenia samej ustawy (1 sierpnia 1983 r.), co potwierdził orzekający w składzie 7 sędziów SN w uchwale z 28 marca 1996 r., sygn. akt I PZP 40/95 (OSNP 1996/22/331).
Nie każdą kopalnię stać na przywileje
W ubiegłym tygodniu zakończyły się strajki górników w Sosnowcu. Chodziło m.in. o to, że komornicy zajęli ich mieszkania zakładowe. Od 1 stycznia 2015 r. Kompania Węglowa SA zapowiada zaprzestanie wypłacania deputatu węglowego pracownikom i emerytom, a to z kolei może oznaczać kolejne strajki. Czy wspomniane świadczenia przysługują na podstawie Karty górnika?
Kwestia mieszkań zakładowych nie była przedmiotem regulacji w Karcie górnika. Decydują tu różne regulacje, w tym przepisy wewnętrzne obowiązujące u danego pracodawcy. Deputat węglowy to świadczenie wynikające z Karty górnika, mając jednak na uwadze, że większość kopalń posiada układy zbiorowe pracy regulujące kwestie deputatów, to w tym zakresie regulacje układowe zastąpiły Kartę górnika.
Wracając zatem do deputatu węglowego, na jakich zasadach można go wypowiedzieć pracownikom, a na jakich emerytom?
Jeśli przysługuje on górnikom na podstawie Karty górnika, to pracodawca nie może pozbawić ich tego świadczenia. Wiele kopalń przewidziało jednak to świadczenie w układzie zbiorowym pracy, co spowodowało uchylenie Karty górnika i jeżeli pracodawca dokona zmiany tego aktu, to może złożyć pracownikom wypowiedzenia zmieniające.
Dużo bardziej skomplikowana sytuacja jest w przypadku emerytów, ponieważ z byłym pracodawcą nie łączy ich już stosunek pracy. Kwestia sprowadza się do pytania, czy wystarczy zmiana układu zbiorowego pracy do skutecznego pozbawienia praw emerytów, czy też należy dokonać dalszych czynności. Nie wchodzi w grę wypowiedzenie zmieniające, bo pomiędzy emerytem a byłym pracodawcą nie istnieje już stosunek pracy. Generalnie w doktrynie uważa się, że sama zmiana układu jest wystarczająca.
Warto wspomnieć, iż kwestie wydawania bezpłatnego węgla lub ekwiwalentu pieniężnego dla byłych pracowników kopalń postawionych w stan likwidacji reguluje ustawa z 7 września 2007 r. o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w latach 2008–2015.
Czy prawa do innych świadczeń przewidzianych w układach zbiorowych pracy (np. „barbórka” czy premie) przechodzą z pracownikami w sytuacji kiedy dochodzi do przejęcia kopalni?
Tak, jeśli dochodzi do przejęcia kopalni w trybie art. 231 kodeksu pracy, to układy zbiorowe przejmowanego przedsiębiorstwa wygasają, ale prawa pracowników w nich zagwarantowane pracownicy zabierają ze sobą do nowego pracodawcy. Prawa te obowiązują do czasu ich wypowiedzenia. Jeżeli pracownicy są przejmowani przez kopalnię, w której obowiązuje jej układ zbiorowy pracy, to wówczas mogą wybierać sobie korzystniejsze dla nich świadczenia (tzw. cherries picking; wybieranie wisienek). Może zdarzyć się tak, że będą uprawnieni do dwóch świadczeń tego danego typu (np. premia za absencję zabrana od starego pracodawcy i premia za wydajność u nowego). Jeżeli u obu pracodawców obowiązywał ten sam składnik, np. nagroda jubileuszowa, to mogą wybierać korzystniejsze warunki – wspomniane wisienki – raz ze starego, a raz z nowego układu.
Dlaczego związki zawodowe tak walczą o zachowanie układów zbiorowych pracy w kopalniach?
Górnik zatrudniony po roku 1996 nie ma praw do świadczeń, które przyznaje Karta górnika, stąd też taka walka o zachowanie układów zbiorowych. Co więcej pozbawienie pracowników uprawnień jest trudniejsze dla pracodawcy gdy uprawnienia te zawarte są w układach zbiorowych pracy. Jak pokazuje praktyka spółki górnicze próbują negocjować układy lub je wypowiadać, bo nie wszystkich pracodawców stać na przywileje, w tym te pochodzące z Karty górnika, zawarte w układach.
Podsumowanie
Poszczególne przepisy Karty górnika traciły moc obowiązującą w sposób uzależniony od tego, na jakiej podstawie prawnej zostały wydane (zob. uchwałę SN w składzie 7 sędziów z 28 marca 1996 r., sygn. akt I PZP 40/95; OSNP 1996/22/331).
Przepisy Karty można podzielić na dwie grupy:
● przepisy nieobowiązujące ze względu na upływ terminu,
● oraz przepisy obowiązujące do czasu podjęcia działań przez strony układów zbiorowych pracy.
Przepisy Karty górnika, które nie obowiązują:
● par. 9 ust. 2 przewidujący wyłączenie specjalnego wynagrodzenia od podatku wyrównawczego;
● par. 12 ust. 2 (częściowo również ust. 3 w zakresie, w jakim odwołuje się do ust. 2) przewidujący skrócony do 7 lub 6 godzin na dobę czas pracy górników zatrudnionych w warunkach szczególnie uciążliwych dla zdrowia w kopalniach głębinowych pod ziemią;
● par. 16 przyznający urlop zdrowotny na leczenie sanatoryjne lub wczasy profilaktyczno-lecznicze górnikowi wykonującemu pracę w warunkach uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia;
● par. 18 dotyczący świadczeń powypadkowych, w tym dodatkowej odprawy pośmiertnej.
Pozostałe przepisy należą do drugiej grupy. Ich obowiązywanie zależy zatem od tego, czy strony w układzie zbiorowym pracy utrzymały czy uchyliły poszczególne uprawnienia Karty górnika. W grupie tej znajdują się uprawnienia pracowników w zakresie:
● praw honorowych (rozdział 2),
● przywilejów płacowych (rozdział 3, z wyłączeniem par. 9 ust. 2 dotyczącego wyłączenia od podatku wyrównawczego),
● ekwiwalentu pieniężnego za wczasy (par. 14),
● ekwiwalentu z tytułu zwrotu kosztów przejazdu urlopowego (par. 15),
● odprawy emerytalnej i rentowej (par. 17),
● deputatu węglowego (par. 19),
● „piórnikowego” (par. 20),
● jednorazowej pożyczki na zagospodarowanie (par. 21).
Ważne! W szczególnych przypadkach może być stosowany par. 12 ust. 1, 3 i 4 przewidujące skrócenie czasu pracy pracowników zatrudnionych w kopalniach głębinowych
Uchylenie Karty górnika w części nie musi jednak oznaczać pozbawienia górników przyznanych w tym zakresie świadczeń. W praktyce spółek górniczych postanowienia dotyczące uprawnień wprowadzone zostały w układach zbiorowych pracy i umowach o pracę. Szczególne uprawnienia wprowadzają też przepisy ustawy z 7 września 2007 r. o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego w latach 2008–2015 (Dz.U. nr 192, poz. 1379 ze zm.). Przywileje przyznane tą ustawą dotyczą np. wydawania bezpłatnego węgla lub ekwiwalentu pieniężnego dla byłych pracowników kopalń postawionych w stan likwidacji.
Uchylenie Karty górnika jako rozporządzenia ma jednak kluczowe znaczenie dla obowiązywania wynikających z niej uprawnień. Tak długo bowiem jak Karta górnika obowiązuje u danego pracodawcy jako rozporządzenie wykonawcze, to pracownika nie można pozbawić uprawnień z niej wynikających.
Z chwilą, gdy Karta górnika przestaje obowiązywać, bo jej pracownicy zostają objęci postanowieniami układów zbiorowych, pracodawca może w przyszłości pozbawić pracowników tych uprawnień na zasadach ogólnych, tj. wypowiadając układ zbiorowy pracy i wynikające z niego warunki umowy o pracę.