Unikanie podejrzeń o konflikt między interesem publicznym a prywatnym oraz odrzucenie stronniczości w procesie podejmowania decyzji to wymogi wobec służby cywilnej
Bezstronność to jedna z konstytucyjnych zasad służby cywilnej. Zgodnie z europejskimi zasadami jest rozumiana jako brak skłonności do preferencji powodującej w konsekwencji niesprawiedliwą lub bezpodstawną szkodę dla interesu ogólnego lub dla praw innych zainteresowanych stron.
Nie da się jej zdefiniować bez określenia takich jej cech, jak: uczciwość, brak stronniczości, wyższość interesu publicznego nad prywatnym, profesjonalna niezależność, jawność i dostęp obywateli do informacji o działalności administracji publicznej, prawo do sprawiedliwego wysłuchania i sprawiedliwości proceduralnej.
Ważne są tu dwie płaszczyzny: kwestia konfliktu między interesem publicznym a prywatnym i odrzucenie stronniczości przy podejmowaniu decyzji. Bezstronny członek korpusu służby cywilnej nie dopuszcza do zaistnienia podejrzeń o taki konflikt. Gdy interesy jego, rodziny czy znajomych nakładają się na interes publiczny, powinien zgłosić to przełożonemu i wycofać się ze sprawy. Wszystkich obywateli traktuje równo, bez względu np. na płeć, rasę, wiek, wyznanie, status majątkowy i społeczny czy preferencje seksualne. Nie podlega naciskom i nie przyjmuje żadnych zobowiązań wynikających z pokrewieństwa, pracy czy znajomości. Nie demonstruje też zażyłości z osobami znanymi z działalności politycznej, religijnej, społecznej, gospodarczej.
Bezstronność stanowi gwarancję rządów prawa i utrwala zaufanie społeczeństwa do władzy w państwie demokratycznym. Jej znaczenie powinien wzmacniać przepis zabraniający urzędnikom angażowania się w postępowania, z których mogą mieć osobistą lub materialną korzyść.

Wymóg apolityczności

Konstytucja w art. 153 wprowadza zasadę bezstronności jako jeden z celów powstania służby cywilnej. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 10 kwietnia 2002 r. (sygn. akt K 26/00) wskazał, że oznacza ona niezależność od wszelkich czynników zewnętrznych i pozamerytorycznych, które mogłyby rzutować na sposób realizacji przypisanych poszczególnym organom kompetencji. Stwierdził też, że integralnym składnikiem pojęcia bezstronności jest apolityczność – oznaczająca nie brak poglądów politycznych, lecz ich niemanifestowanie w pracy zawodowej.
Zakazy i obowiązki mające gwarantować zachowanie bezstronności określają ustawa z 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej (Dz.U. nr 227, poz. 1505 ze zm.) i zarządzenie nr 70 prezesa Rady Ministrów z 6 października 2011 r. w sprawie wytycznych w zakresie przestrzegania zasad służby cywilnej oraz w sprawie zasad etyki korpusu służby cywilnej (M.P. nr 93, poz. 953.).
Ustawa nakazuje członkom korpusu, aby w pracy nie kierowali się interesem jednostkowym lub grupowym (art. 78 par. 1). Zarazem wskazuje, że zasadę bezstronności kształtuje też zakaz manifestowania poglądów politycznych, a urzędnikom nie wolno ani tworzyć, ani należeć do partii politycznych. Nie można także łączyć zatrudnienia w służbie cywilnej z mandatem radnego, a osoby na wyższych stanowiskach nie powinny pełnić funkcji w związkach zawodowych (art. 78 par. 2, 4, 5, 6).
Ustawodawca zakazuje też zatrudnienia w urzędzie w podległości służbowej małżonków, krewnych (do drugiego stopnia włącznie), powinowatych pierwszego stopnia, osób przysposobionych, będących pod opieką lub kuratelą (art. 79).

Konflikt interesów

Zasadę bezstronności realizuje też zakaz pracy sprzecznej z obowiązkami wynikającymi z ustawy lub podważającymi zaufanie do służby cywilnej i podejmowania dodatkowego zatrudnienia bez pisemnej zgody dyrektora generalnego (art. 80 ustawy). Niestety, konflikt interesu może wystąpić, gdy członek korpusu ma pozwolenie przełożonego na taką pracę, ale szef nie kontroluje na bieżąco jego działalności.
Wydaje się, że rozwiązania z polskiej ustawy nie wyczerpują problemu wyższości interesu publicznego nad prywatnym, gdyż zgodnie z rekomendacją Komitetu Ministrów Rady Europy z 11 maja 2000 r. w sprawie kodeksu postępowania urzędników w służbie publicznej (nr R/2000/10, art. 13 par. 5) każdy taki konflikt powinien być rozwiązywany przed przyjęciem do pracy w służbie cywilnej lub zajęciem nowego stanowiska.
W ustawie nie ma zakazu manifestacji przekonań religijnych przez urzędników, mimo że konstytucja nakazuje władzom publicznym bezstronność także w tej sferze.
Ustawodawca nakazał służbie cywilnej przestrzegać zasady bezstronności, nie wypełnił jej jednak treścią. Zasada ta jest więc albo rozumiana zbyt szeroko, co skutkuje nieprzestrzeganiem jej w praktyce, albo stanowi przedmiot gry politycznej, co prowadzi do roszad personalnych.
Co nakazuje prawo europejskie
Karta praw podstawowych UE zakazuje wszelkiej dyskryminacji, m.in. ze względu na płeć, rasę, język, religię, opinie polityczne, niepełnosprawność, wiek, orientację seksualną czy przynależność państwową. Zgodnie z art. 41 każdy ma prawo do bezstronnego i rzetelnego załatwienia sprawy w rozsądnym terminie przez instytucje, organy i agencje Unii. Obejmuje ono prawo do dostępu do akt i osobistego przedstawienia sprawy oraz obowiązek uzasadniania decyzji.
Europejski kodeks dobrej administracji w art. 8 stwierdza, że działanie niezależne i bezstronne urzędnika polegać powinno na powstrzymaniu się od wszelkich arbitralnych działań, które mogą mieć negatywny wpływ na sytuację pojedynczych osób, oraz od wszelkich form faworyzowania. Na działanie urzędników nie może mieć wpływu interes osobisty, rodzinny lub narodowy ani też presja polityczna.