Każda osoba w Polsce ma prawo do tworzenia związków zawodowych, o ile nie łamie w ten sposób prawa. Wolność zrzeszania się należy bowiem do podstawowych praw obywatelskich, które gwarantuje Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej

Związek zawodowy mogą założyć pracownicy bez względu na podstawę stosunku pracy, a także członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej, jeżeli nie są pracodawcami. Prawo to przysługuje również osobom wykonującym pracę nakładczą oraz emerytom i rencistom, a nawet osobom bezrobotnym na warunkach określonych w statutach poszczególnych związków zawodowych.

Zarazem żadna z osób, które przystąpią do związku, nie może ponosić konsekwencji z tego powodu, zwłaszcza nie może to być warunkiem nawiązania stosunku pracy i pozostawania w zatrudnieniu oraz awansowania pracownika.

Uprawnienia związków

Podstawowym celem powołanego przez pracowników związku zawodowego jest reprezentowanie pracowników i innych osób, obrona ich godności, praw oraz interesów materialnych i moralnych (zbiorowych i indywidualnych) na forum krajowym i międzynarodowym.

W celu realizacji swoich celów, organizacje związkowe posiadają szereg uprawnień. Mogą one występować przed pracodawcą w sprawach z zakresu:

  • prowadzenia rokowań zbiorowych oraz zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień przewidzianych przepisami prawa pracy (m. in. zwolnienia grupowe) - chodzi zwłaszcza o zajmowanie stanowiska wobec pracodawcy i organu samorządu załogi w sprawach dotyczących zbiorowych interesów i praw pracowników;
  • konsultacji regulacji warunków pracy i płacy w gałęziach pracy nieobjętych układami zbiorowymi - w szczególności zajmowanie stanowiska w indywidualnych sprawach pracowniczych w zakresie unormowanym w przepisach prawa pracy;
  • kontroli nad przestrzeganiem prawa pracy oraz uczestniczenia w nadzorze nad przestrzeganiem przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.

Zakładowa organizacja związkowa może także kierować działalnością społecznej inspekcji pracy i współdziałać z Państwową Inspekcją Pracy, a także zajmować się warunkami życia emerytów i rencistów.

Członkowie związku zawodowego mogą przy tym korzystać ze specjalnych uprawnień. Mają prawo do bezpłatnego urlopu na czas pełnienia koniecznych funkcji w organach związku i do zwolnienia od pracy zarobkowej na czas niezbędny do wykonania doraźnej czynności wynikającej z pełnionej funkcji związkowej poza zakładem pracy.

Związki na forum międzynarodowym

Związki zawodowe mają także prawo do reprezentowania interesów pracowniczych na forum międzynarodowym i tworzenia ogólnokrajowych zrzeszeń (federacji) związków zawodowych.

Te reprezentatywne związki zawodowe - o ile stanowią ogólnokrajową organizację międzyzwiązkową lub ogólnokrajowy związek zawodowy reprezentatywny dla pracowników większości zakładów pracy - mogą brać udział we współtworzeniu prawa. Polega to na:

  • opiniowaniu założeń i projektów aktów prawnych w zakresie objętym zadaniami związków zawodowych oraz założeń projektu budżetu państwa i projektu ustawy budżetowej;
  • opiniowaniu dokumentów konsultacyjnych Unii Europejskiej w zakresie zadań objętych zadaniami związków zawodowych;
  • występowaniu z wnioskami o wydanie lub zmianę ustawy albo innego aktu prawnego w zakresie spraw objętych zadaniami związku zawodowego.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (DzU z 2001 nr 79, poz. 854 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (DzU z 1998 r. nr. 94, poz. 21 z późn. zm.)