Problem dotyczy szczególnie tych, którzy wyjechali z kraju przed 1990 rokiem. Ich sytuację komplikuje duża liczba aktów prawnych zmieniających się na przestrzeni lat
Wielu Polaków w czasach poprzedniego ustroju wyjechało za granicę, m.in. do Niemiec. Wraz z upływem czasu stopniowo nabywają uprawnienia emerytalne. Niektórzy z nich zastanawiają się więc, czy mimo wyjazdu z kraju mają szansę na otrzymanie polskiej emerytury, gdy przed wyjazdem pracowali w Polsce.
Obecnie zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym i prawa do świadczeń w przypadku wykonywania pracy w kilku państwach członkowskich regulują akty prawa unijnego. W stosunku do osób, które opuściły kraj przed 1990 r., sytuacja jest o tyle skomplikowana, że po pierwsze wcześniej kwestie te były regulowane umowami między zainteresowanymi państwami, po drugie w 1999 r. w Polsce wprowadzono nowy system emerytalny, po trzecie z kolei – w 2004 r. Polska przystąpiła do Unii Europejskiej. Ustalenie, jakie zasady nabywania uprawnień emerytalnych znajdą zastosowanie dla konkretnej osoby, mogą zatem budzić niemałe problemy. W celu ich rozwiązania należy prześledzić kolejne akty prawne regulujące to zagadnienie.
Umowa z 1975 roku
Zgodnie z przepisami umowy międzynarodowej między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym z 9 października 1975 r. (Dz.U. nr 16, poz. 101 ze zm.; dalej: umowa z 1975 r.) renty (emerytury) wypłaca instytucja ubezpieczeniowa państwa, na którego terytorium zamieszkuje osoba uprawniona. Jednocześnie instytucja ta ma obowiązek przy ustalaniu prawa do świadczenia uwzględnić okresy ubezpieczenia przebyte przez daną osobę w innym państwie, tak jakby miały one miejsce w państwie zamieszkania.
Prawo do świadczeń zostało zatem ściśle powiązane z miejscem zamieszkania ubezpieczonego. Potwierdzają to dalsze przepisy, zgodnie z którymi ustalone w taki sposób świadczenia przysługują uprawnionemu tylko przez czas zamieszkiwania przez niego na terytorium państwa instytucji, która dokonała ustalenia. Zmiana miejsca zamieszkania powoduje wstrzymanie świadczenia, a instytucja nowego państwa zamieszkania jest zobowiązana ustalić świadczenie na nowo, jednak z uwzględnieniem zasad wynikających z umowy z 1975 r., tj. zaliczając jak własne okresy ubezpieczenia przebyte w tym drugim państwie. [przykład 1]
Umowa z 1990 roku
Nieco odmiennie omawiane zagadnienie regulowała umowa międzynarodowa między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o zabezpieczeniu społecznym z 8 grudnia 1990 r. (Dz.U. z 1991 r. nr 108, poz. 468 ze zm.; dalej: umowa z 1990 r.). Na instytucje ubezpieczeniowe państw nałożono co prawda obowiązek brania pod uwagę okresów ubezpieczenia przebytych w drugim państwie przy ustalaniu prawa do świadczeń, jednak w zakresie ustalenia wysokości świadczenia przyjęto zasadę proporcjonalności. Oznaczało to, że instytucja ubezpieczeniowa danego państwa będzie wypłacała świadczenie w wysokości odpowiadającej stosunkowi okresów ubezpieczenia przebytych w tym państwie do całego stażu ubezpieczeniowego danej osoby.
Jednocześnie jednak na mocy art. 19 ust. 4 umowy z 1990 r. pozostawały nienaruszone wcześniejsze przepisy niemieckie dotyczące świadczeń za okresy ubezpieczenia, które nie zostały przebyte na obszarze Niemiec, jak również za okresy zaliczone zgodnie z prawem o rentach obcych. Na podstawie umowy z 1990 r. obowiązywała zatem zasada proporcjonalności, chyba że zachodziła sytuacja z art. 19 ust. 4 umowy, w której znajdowała zastosowanie zasada miejsca zamieszkania. [przykład 2]
Rozporządzenie nr 1408/71
Początkowo kwestie prawa do świadczeń z zabezpieczenia społecznego osób przemieszczających się we Wspólnocie regulowało rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych i ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.Urz. WE z 1971 r. L 149, s. 2 i nast. ze zm.; dalej: rozporządzenie 1408/71), przyjmujące podobnie jak umowa z 1990 r. zasadę proporcjonalności. Furtkę dla dalszego stosowania umów międzynarodowych stanowi art. 7 ust. 2 lit. c rozporządzenia 1408/71, zgodnie z którym ich postanowienia obowiązują nadal, jeżeli są korzystniejsze dla beneficjentów lub jeśli wynikają ze szczególnych okoliczności o charakterze historycznym, a ich skutek jest ograniczony w czasie. Ponadto nadal obowiązujące konwencje międzynarodowe (w tym umowy z 1975 r. i 1990 r.) oraz zasady ich dalszego stosowania zostały określone w załączniku do rozporządzenia 1408/71.
Miejsce zamieszkania
Problematyczne jest natomiast to, czy przy sięganiu do umowy z 1975 r. nadal dla określenia uprawnień ubezpieczonego istotne jest jego miejsce zamieszkania. Rozporządzenie 1408/71 nie wspomina bowiem o takim warunku. Zgodnie jednak z art. 27 ust. 2 umowy z 1990 r. umowa ta nie narusza roszczeń i uprawnień nabytych przez ubezpieczonych przed 1 stycznia 1991 r. tak długo, jak długo osoby te także po 31 grudnia 1990 r. będą mieszkać na terytorium jednego z umawiających się państw. Taka wykładnia prowadzi z kolei do wniosku, że od miejsca zamieszkania uzależniona jest nie tylko sytuacja prawna osób, które nabyły prawo do świadczeń przed 1 stycznia 1991 r., ale od tego kryterium uzależnione jest poszanowanie (pod warunkiem dalszego zamieszkiwania w danym państwie) wszelkich uprawnień, które zostały nabyte przed tą datą na terytorium Polski lub Niemiec. W konsekwencji w oparciu na powyższych zasadach nadal jest możliwe uznanie na podstawie umów międzynarodowych np. polskich okresów ubezpieczenia za niemieckie oraz wypłacanie jednego pełnego świadczenia przez jedną instytucję ubezpieczeniową, jeżeli dana osoba nadal będzie zamieszkiwała w Niemczech. W tej wyjątkowej sytuacji nie znajdą zastosowania reguły ogólne rozporządzeń unijnych, zgodnie z którymi świadczenie powinno być ustalane proporcjonalnie przez każde z państw.
Rozporządzenie nr 883/2004
Do podobnych wniosków prowadzi analiza relacji rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.U. UE z 2004 r. L 166, s. 1; dalej: rozporządzenie 883/2004), które zastąpiło rozporządzenie 1408/71. W załączniku do rozporządzenia 883/2004 wyraźnie wskazano, że celem regulacji jest „zachowanie na podstawie umowy z 1975 r. statusu prawnego osób, które zamieszkały na terytorium Niemiec lub Polski przed 1 stycznia 1999 r. i które nadal tam zamieszkują”. W konsekwencji ponownie prawo do uwzględnienia obcych okresów ubezpieczenia zostaje zachowane, pod warunkiem dalszego zamieszkiwania w państwie ustalającym prawo do świadczenia. Zmiana miejsca zamieszkania spowoduje natomiast, że okresy ubezpieczenia nadal będą musiały zostać zaliczone, jednak może się zmienić państwo do tego zobowiązane, co może być dla uprawnionego mniej lub bardziej korzystne finansowo. [przykład 3]
Jak jest teraz
Obecnie w przypadku podlegania ubezpieczeniu w kilku państwach członkowskich obowiązuje zasada proporcjonalności. Instytucje ubezpieczeniowe właściwych państw są zobowiązane uwzględnić przy ustalaniu prawa do świadczeń okresy ubezpieczenia przebyte w innych państwach, jednak świadczenie będzie wypłacane proporcjonalnie przez każdą z nich. W wyjątkowych sytuacjach znajdą zastosowanie postanowienia wcześniejszych umów międzynarodowych nakazujące zaliczenie okresów ubezpieczenia i wypłatę całego świadczenia przez instytucję ubezpieczenia państwa zamieszkania.
Obecnie podstawową zasadą przy ustalaniu prawa do świadczeń osób posiadających okresy ubezpieczeniowe w kilku państwach członkowskich jest zakaz kumulacji świadczeń. Sprowadza się on do tego, że ubezpieczony nie może otrzymywać świadczeń tego samego rodzaju za jeden i ten sam okres ubezpieczenia. Koresponduje to z zasadą podlegania ustawodawstwu tylko jednego państwa. Praktyczne skutki powyższych regulacji powodują, że uwzględnienie obcych okresów ubezpieczenia przez jedno państwo wyłącza możliwość jednoczesnego uwzględnienia ich przez instytucję drugiego państwa. Ponadto zgodnie z przepisami unijnymi dokumenty wydane przez instytucje państwa członkowskiego do celów stosowania rozporządzenia 883/2004 stanowiące poświadczenie sytuacji danej osoby są akceptowane przez instytucje pozostałych państw członkowskich, dopóki nie zostaną wycofane lub uznane za nieważne przez państwo członkowskie, w którym zostały wydane.
Nie wszystko wyjaśnione
Te rozważania nie odpowiadają jednak na pytanie, kiedy należy zaliczyć obce okresy ubezpieczenia zainteresowanego. Umowa z 1975 r. wskazuje, że dzieje się to przy ustalaniu renty (emerytury). Jest to istotne zagadnienie z punktu widzenia nowego systemu emerytalnego i konieczności ustalania dla osób, które były ubezpieczone przed reformą emerytalną, kapitału początkowego. Z uwagi na to, że w nowym systemie wysokość przyszłej emerytury jest uzależniona od zgromadzonych indywidualnie przez ubezpieczonego składek, kapitał początkowy pozwala na hipotetyczne wyliczenie sumy składek, jakie ubezpieczony zgromadziłby przed 1999 r. (wówczas składki poszczególnych osób nie były osobno ewidencjonowane). Chociaż kapitał początkowy będzie dla tych osób stanowił jeden z elementów wyliczenia emerytury, to wniosek o jego ustalenie można złożyć przed nabyciem uprawnień emerytalnych.
W dotychczasowym orzecznictwie Sąd Najwyższy stał na stanowisku, że sprawy o ustalenie kapitału początkowego nie są objęte zakresem rozporządzeń unijnych, ponieważ kapitał początkowy nie należy do kategorii świadczeń rentowych lub emerytalnych. Kapitał początkowy jest bowiem tylko pewną hipotetyczną wartością wyliczaną na potrzeby ustalenia wysokości emerytury w nowym systemie. Oznaczało to, że ubezpieczeni posiadający okresy ubezpieczenia w kilku państwach członkowskich mogli składać wniosek o ustalenie kapitału początkowego do ZUS.
Odmienne stanowisko Sąd Najwyższy zajął w wyroku z 24 czerwca 2015 r. (sygn. akt II UK 278/14). W tej sprawie znajdowały zastosowanie dwustronne umowy międzynarodowe i zasada miejsca zamieszkania. W konsekwencji polskie okresy ubezpieczenia zostały uwzględnione przez niemiecką instytucję ubezpieczeniową, co zdaniem Sądu Najwyższego uniemożliwia wyliczenie kapitału początkowego na podstawie tych samych okresów ubezpieczenia, ponieważ pierwotnie polskie stały się w wyniku tego zabiegu okresami niemieckimi. Sąd Najwyższy posłużył się tutaj szeroką wykładnią sformułowania z umowy z 1975 r. „przy ustalaniu renty”, obejmując nim także instytucję kapitału początkowego. Zatem w przypadku umów międzynarodowych zainteresowani mogą się ubiegać o jego wyliczenie, ale tylko wtedy, gdy sporne okresy nie zostały uwzględnione w innym państwie. [przykład 4]
PRZYKŁAD 1
ZUS przelicza zagraniczny staż
Pan Jan wyjechał do Niemiec w 1976 r. i od tego czasu stale tam zamieszkiwał. Przed wyjazdem pracował w Polsce. Pan Jan osiągnął wiek emerytalny zgodnie z przepisami obowiązującymi w Niemczech w 1988 r. Przysługiwała mu emerytura, która była wypłacana w całości przez niemiecką instytucję ubezpieczeniową, przy czym do jego stażu ubezpieczeniowego instytucja ta była zobowiązana doliczyć okresy ubezpieczenia przebyte w Polsce. Gdyby powrócił do Polski, to wypłata niemieckiej emerytury zostałaby wstrzymana. ZUS musiałby wówczas wyliczyć polską emeryturę, biorąc pod uwagę niemiecki staż ubezpieczeniowy pana Jana, tak jakby został on osiągnięty w Polsce.
PRZYKŁAD 2
Okresy pracy dodane
Pan Jan wyjechał do Niemiec w 1991 r. Przebywał tam i pracował przez 7 lat. Następnie wrócił do Polski. W 2000 r. osiągnął wiek emerytalny. Jest osobą podlegającą staremu systemowi emerytalnemu.
Stary system emerytalny uzależnia prawo do emerytury od stażu ubezpieczeniowego. ZUS będzie zobowiązany do uwzględnienia w jego wyliczeniu okresów ubezpieczenia przebytych w Niemczech. Wyliczenie świadczenia nastąpi jednak tylko na podstawie okresów polskich. Gdyby pan Jan wyjechał do Niemiec wcześniej, przed wejściem w życie umowy z 1990 r., do jego sytuacji znajdowałyby zastosowanie przepisy umowy z 1975 r. i zasady określone w przykładzie 1, co oznacza, że wówczas do wypłaty całego świadczenia byłby zobowiązany polski ZUS.
PRZYKŁAD 3
Nadal na emigracji
Pan Jan urodził się w 1960 r. W 1989 r. wyjechał do Niemiec. Wcześniej pracował w Polsce przez 9 lat. Nadal zamieszkuje w Niemczech.
Do sytuacji prawnej pana Jana znajdzie zastosowanie umowa z 1975 r. Niemiecka instytucja ubezpieczeniowa będzie zobowiązana uwzględnić przy ustaleniu prawa do emerytury polskie okresy ubezpieczenia. Zostaną one wzięte pod uwagę także przy wyliczeniu świadczenia, które w całości będzie wypłacała instytucja niemiecka. Zasada miejsca zamieszkania będzie stosowana pod warunkiem dalszego zamieszkiwania w Niemczech. W przypadku powrotu do Polski emerytura powinna być wypłacana proporcjonalnie przez oba państwa.
PRZYKŁAD 4
Uwzględnione tylko raz
Pan Jan urodził się w 1960 r. W 1989 r. wyjechał do Niemiec. Wcześniej pracował w Polsce. Nadal zamieszkuje w Niemczech, jednak wystąpił z wnioskiem o wyliczenie kapitału początkowego. Z dokumentacji wystawionej przez niemiecką instytucję ubezpieczeniową wynika, że okresy zatrudnienia w Polsce zostały przez nią uwzględnione.
W takim przypadku nie jest możliwe wyliczenie kapitału początkowego. Sytuacja ulegnie zmianie, jeżeli pan Jan wróci do Polski. Wtedy znajdzie zastosowanie zasada proporcjonalności i na potrzeby wyliczenia polskiej emerytury konieczne będzie także wyliczenie kapitału początkowego.